II

КУЧЛИЛАРГИНА КЕЧИРИШГА ҚОДИР БЎЛАДИ

Фароғат Ҳалима аяни гапга солиш учун қанча уринмасин унинг сассиз оламига киришни уддалай олмади. Ўрнидан умидсизлик билан турди. Кетишга чоғланган ҳам эдики, ортидан паст лекин тиниқ овоз эшитилди...

 – Бир пайтлар мен ҳам худди улардек эдим. Бошга тушганию, кўзга кирганини ҳаммага айтиб бераверардим... Ҳатто шундай қилмасам, ичимни битта махлуқ кемириб ташлаётгандек бўлаверарди. Ўша махлуқни тинчитиш учун ҳам ҳаётимни дуч келганга достон-дастурхон қилаверардим. Кейинроқ бу ўзимга ёқа бошлади. Энди кимгадир дардимни айта бошласам, ичимдаги махлуқ хурсанд бўлаётгандек, мендан миннатдор бўлаётгандек туюлаверарди. Шу тарзда ҳам махлуқни тинчитар, ҳам ўзим енгил тортар эдим. Очиғи бошимга тушган савдоларни тўлиб-тошиб айтаётганимда, ташвишимни, ғазабимни, қасосимни жўшиб-кўпириб сўзлаётганимда ўзимни кучли ҳис қила бошлардим. Атрофдагиларнинг ҳайрат ва ҳавас билан боқишлари кучимга куч қўшаверарди. Мен ўзимни ўша алам ва қасос орасида чопиб бораётган одамдек ҳис қилардим.

– Чопиб бораётган одамнинг исёни кимга эди?

– Исёнми? Мен ичимдаги махлуқнинг соҳибига айланган эдим. Уни боқишим, парвариш қилишим керак эди. Чунки мен масъулиятли одамман. Бу дунёда ҳамма нарсанинг уволи бор. Ҳатто туйғуларнинг ҳам...

– Мен буни қилишим керак эди! Бу ўзини англаган инсоннинг қарори. Мен буни қилишим керак эди, лекин...

– Лекин бандаси комил бўлолмас экан, қўрқувларим мени абгор қилди. Очиғи, умримнинг катта қисми ҳақли эканлигимни исботлаш, айбдор эмаслигимни таъкидлаш билан ўтди. Мени ноҳақ айблашларидан шу даражада қўрқар эдимки, ҳар гапимга далил, ҳар ҳаракатимга исбот шайлаб турардим. Бу ҳадик бора-бора ҳаётимнинг маъносига айланиб қолди.

Ҳалима ая яна райҳонларга тикилиб ўзининг сассиз оламига чўмиб кетди. Фароғат унинг нафрат, қўрқув ва яна аллақандай безовталик акс этиб турган хорғин юзига тикилди:

...Уни қийнаётган туйғу менга яхши таниш. Яшаб ўтган машаққатлар туфайли эмас бу сўзсиз исёнлар. Бу ҳузурсиз нигоҳларнинг мусаббиби ҳам ҳаётидаги йўқотишлар ёки ушалмаган орзулари эмас. У кимнидир кечираолмаяпти. Кечириб юборишдан қўрқяпти. Ўша кимсанинг кечиримга муҳтож ҳолга тушганидан нафратланяпти. Кечирмаса кеч бўлиши мумкинлигидан безовталаняпти. Шунинг учун ҳам уни ўз ҳолига ташлаб қўя олмайман. Мен бу масканда психолог бўлиб иш бошлаганимдан буён кузатаман. Ҳалима ая нимжонгина ухдасида жуда оғир юкни кўтариб юрибди. Кошки кечира олишнинг ейиш, ичиш ва нафас олишдек ҳаётий эҳтиёж эканлигини билса эди...

Фароғат ўрнидан турди. Хонада бир-икки айланган бўлди. Қаҳвасини олиб ранглари униқиб кетган дераза олдига ўтди. Деразадан ташқарига қараб хаёл суришни ёқтирар эди. Унинг наздида ҳар бир инсоннинг ўзигагина махсус деразаси бўлмоғи лозим. Бу дунёнинг деворлари устингизга қулаётгандек бўлган пайтларда адоқсиз дунё томон очиладиган бир дераза... Фароғат дераза ортидаги райҳонли ариқ бўйига қаради. Ҳалима ая кўринмади. Фароғатнинг тинчи бузилгани аниқ. Ўзи истаган эмасмиди, ўзгалар ҳикоясининг қаҳрамони бўлишни. Энди эса хаёллари ҳам ўзига бўйсунмай қўйди. Ҳалима ая ҳаётининг ҳикоясига айланиб улгурган эди:

...Бечорагина кечириб юборишнинг, кечиримлиликнинг қандай туйғу эканлигини қаёқдан билсин... Кимдан, қаердан ўрганибдики, унинг қандай шифобахш неъмат эканлигини... Аввало кечиришнинг нима эканлигини билиш учун кечиримлиликнинг нима эмаслигини англаб олиши керак. Кимдир хафа қилса, бепарволик билан кечириб юбориш ёки устингиздан мағзава ағдаришса ҳам ҳалимлик билан кечириб юборавериш дегани эмас кечиримлилик. Бу мен айтмоқчи бўлган шифобахш неъмат эмас. Кечириш аввало ўзини юкдан озод қилиш дегани. Бу ожизлик эмас балки кучлилик демак. Қушлардек ҳур ва эркин бўлмоқликдир кечираолишнинг сиру синоати...

Фароғат эртага “Кучлиларгина кечиришга қодир бўлади” мавзусида маъруза қилиши керак. “Мурувват уйи”га келганидан бери илк тадбири шу бўлади. У кекса инсонларнинг қаддини букиб турган туйғулар юкини ҳафифлатмоқ истайди. Уларга насиҳат қилмоқчи эмас, чин юракдан кўмаклашмоқчи. Дафтарига зарур ўринларда фойдаланиш учун ҳадис ва ҳикматли сўзлардан ёзиб юради. Ҳозир ҳам ўзи ўқиган китобдан тагига чизилган сатрларни топиб кўчира бошлади. Маҳатма Гандининг гапи экан. “Заиф инсонлар ҳеч қачон кечира олмайдилар. Кечиримлилик кучлиларгагина хос фазилатдир!” Пичирлаб бир-икки марта ўқиди ва “зўр гап экан, эртага бундан фойдалансам бўлади” деб қўйди. Фароғат китобни варақлаб, “мана бу ҳадиси шарифдан экан. Бундан ҳам нутқимда фойдаланаман” деди ва рангли қалам билан ҳадиснинг остига чизиб қўйди: “Қиёмат куни бўлганда бир жарчи нидо қилади: Одамларга кечиримли бўлганлар қаерда? Парвардигорингиз ҳузурига келинглар ва савобингизни олинглар! Қайси бир мусулмон кечиримли бўлса, жаннатга киришликка ҳақлидир.”

Ташқарида куз бутун гўзаллигини кўз-кўз қилиш билан овора. Ранглар рақсидан бошинг айланади. Тонгда турган енгил шабадада терак шохларидан шовуллаб вақт япроқлари тўкилади. Салом шаклидаги чарчоқлар, алик шаклидаги ҳузунлар куз рангидаги сукунатга ёғилади.

Нонуштадан сўнг кексалар ҳовлига бадан тарбия қилиш учун йиғилишган. Ичкаридан жисмоний тарбия ўқитувчиси, университетни эндигина тамомлаб, иш бошлаган Собир муаллим чиқиб келди. Кексаларни асфальтга чизилган доира атрофига тўплади. Ҳамма туриб бўлгач, бадан тарбия машқлари бошланди. Собир муаллим баланд овозда :

- Энди ҳаммамиз бўйнимизни олдинга чўзамиз, қўлларимизни орқага кўтариб қанот қоқамиз. Қани бир-икки, бир-икки. Хонимлар, ўзингизни оққуш деб хаёл қилинг, баландроқ-баландроқ учамиз. Эркаклар, сизлар бургутсизлар. Қани юксакроқ учамиз, қўллар, қўллар... Баланд, баланд учамиз... Ҳалима ая қаддимизни тик тутамиз, Аҳмад ака сиз бургутсиз виқор билан, қани баландроқ...

Дераза ортида ҳаётнинг турфа синовларидан қадди дол бўлган қариялар оққушу бургутларга айланиб самоларга учиш пайида қанот қоқмоқда. Фароғат кўзини узмай уларни кузатарди. Лутфия аянинг ҳаракатлари эътиборини тортди. Бўйнини чўзиб кўкларга қараб кўзларини юмиб олган. Қўлларини силкитишга ҳаракат қиляптию кўтаролмаяпти чоғи асабийлашганидан тўлғониб кетяпти. Бечора қанотлари боғланган қуш деб хаёл қилаётган бўлса керак ўзини. Ҳозир қўллари қанотларга айланиб қолсаю бу ерлардан бутунлай учиб кетса... Елкасига ортиб олган юкларни булутлар устига етганда ерга ташлаб юборса, ҳамма-ҳаммасидан қутулса... Қўлларини янада қаттиқроқ силкитарди, йўқ, йўқ у қўлларини аллақачон унутган, қанот қоқмоқда, фақат қанотлари боғлангани учун учиб кета олмаяпти... Зулфия ая-чи! Ғиндигина бўйи билан ўзини пурвиқор оққушман деб ҳис қилаётган бўлса керак. Бўйнидаги ғуддаси бошини тик тутишга ҳалал беряпти чоғи аранг кўтаряпти. Қўлини ҳам орқага қайирган деб бўлмасди. Лекин кўзларини юмиб олган лабида табассум. Эҳтимол, у ҳозир катта саҳнада оппоқ либосларда машҳур “Оққуш кўли”га рақс тушаётгандир. Эҳтимол, осмондаги оққушлар билан бирга ўзи униб ўсган ҳовли тепасидан учиб ўтаётгандир...

Собир муаллимнинг ўктам овози янгради:

- Оққушлар овозингизни эшитмаяпман, булутларга яқинлашяпмиз. Бир-биримизни йўқотиб қўймаслик учун оққушлардек қув-қувлаймиз. Бургутлар сизларнинг овозингизга нима бўлган? Ҳамма бирга, қани бошладик...

Кимдир “ғақ-ғааақ”, дея, яна кимдир “қуввв-қуввв”, кимлари “қийй-қийй” дея овоз чиқарди. Атрофни чорасизлик ва нафрат юкли ҳирқироқ, мажолсиз овозлар тутиб кетди. Қандайдир йиғи аралаш қийқириқлар кўкка кўтарилар, кўтарилган сари нолага, муножотга айланиб борар эди. Тонгги шабада уларни янада баландроққа учирар эди...

***

Соат 11га яқинлашганда Фароғат машғулот хонасига ўтиб, тингловчиларни кута бошлади. Ҳамма йиғилгач, саломлашиб ўзини таништирди. Бугунги маърузаси ҳақида маълумот бергач, ўртага савол ташлади.

- Кечиримлилик деганда ким нимани тушунади?

Хона жим-жит. Ҳеч кимдан садо чиқмади.

- Майли, унда саволни ўзгартирамиз, қачондир, кимнидир “икки дунёда ҳам кечирмайман” деган ҳолатларингиз бўлганми?

Олдинги қаторда ўтирган Насрулло амаки орқага бир қараб олиб сўз бошлади:

- Бўлган, ўртоқ муаллим, ҳаммадаям бўлгану фақат айтганминан нима ўзгарарди? Бир пайтлар, қаттиқ ранжиган пайтларимда шундай деганим бору лекин кейин унутиб, кечириб юборганман.

Фароғат Насрулло амакининг ёшлигида катта амалларда ишлагани, қамалиб кетгани, оиласи бузилиб, кўчада қолгани ва шу “Мурувват уйи”дан қўним топгани ҳақида эшитган эди.

- Ҳаа, тушунарли, ҳақиқатан ҳам кечириб юборганмисиз? Кечиргандан сўнг сизда қандай ўзгариш сезилди?

- Аниқ бир нима дейишим қийин. Эсламасликка ҳаракат қиламан. Эсласам кайфиятим бузилади.

Четроқда ўтирган бир аёл сўзга қўшилди:

- Худога соп қўйиш кере унақаларни... Барибирам у дунёда ҳисоб-китоб борку! Кимки бировни хафа қилса, дилини оғритса, ўша хафа бўлган одам қасосини олиб бўлмагунча дилозор жаннатга киролмас экан.

Ўтирганларнинг аксари бу аёлнинг гапини маъқуллаб бош силкишди. Кимдир “ҳаммаям бир кун ўлади, бу дунё ўткинчи, уёқни эсдан чиқармаслик керак” деди баланд овозда.

Ҳалима ая гўё жуссасини бу ерда қолдиргану ўзи сассиз оламга йўл олган эди. Фароғат суҳбатга жалб қилиш учун саволни унга берди:

- Ҳалима ая, сиз нима дейсиз бу масалада?

- Бу масаладами? Қайси масалада?

Ўтирганлар кулиб юборишди. Насрулло амакининг ёнида ўтирган қулоғи оғирроқ қария “Нима деяпти, нега куляпсизлар?” деди. Насрулло амаки баланд овозда машҳур бир кинофильмдаги қаҳрамон овозига тақлид қилиб: “Отамни уйлантирамааан деяпти!” деди. Яна кулги кўтарилди. Фароғат эса кўзларини Ҳалима аядан узмасдан кутиб турди.

- Ҳаа... Очиғи, мен жуда кўплардан озор кўрганман. Уларни аллақачон унутганман десам тўғри бўлмас. Оллоҳга ҳавола қилдим десам ҳам жуда тўғри бўлмаса керак. Лекин дардимни достон қилмайман, овора бўлманг. Улар меники... У дунёга борганда, “менга юборганларингни тўкмай-нетмай йиғиб олиб келдим” дейман.

Фароғат савол-жавоблар фасли тугагач, маърузасини бошлади:  

- Кечиримлиликнинг нима эканлигини ҳаммамиз биламиз. Аммо билиш билан бажаришнинг фарқи бор. Шунчаки “кечирдим” дейиш билан “кечира олиш”нинг орасида ҳам ер билан осмон қадар фарқ бор. Айтайлик, кимдир ноҳақ дилингизни оғритган, энг яхши дўстингиз, дугонангиз сизга туҳмат қилган, яқинлардан яқинингиз сизга хиёнат қилган бўлиши мумкин. Бунинг аламини ичингизда ташиб юриб уни катталаштириб бораверасиз, бораверасиз. Сизифнинг машҳур синдроми каби чўққига олиб чиққан юкингизни қайта-қайта олиб чиқаверасиз. Бу юкни ташиб юраверишдан наф борми? Кунлар, ойлар, йиллар ўша митти заррани улкан юкка айлантирмайдими? Унута олмайсиз, минг ҳаракат қилманг, унута олмайсиз. Демак, унутилмаган туйғу илдиз отиб, бир куни улкан дарахтга айланади. Ўшанда уни илдизи билан суғуриб ташлашга бардошингиз қолмайди. Сиз ўша нохуш туйғуни ичингизга ютиб юриш билан фақат ўзингиз ёмон кўрган одамга куч бағишлайсиз, холос... Бизга ҳамма “дилозорни кечир”, “кечиримли бўл”, “майли, бир марта кечириб қўя қол” деб ўгит беришади. Насиҳат бериш осон. Кошки ўша мўъжизакор сўзни айтиш билан ҳамма муаммолар ечилиб қўя қолса... Биласизларми, инглизлар “кечирмоқ” сўзини “forgive” деркан, араб тилида “афв” дейилади. Ҳар икки сўзнинг ҳам асосий маъноси “ўчириш, ташлаб юбориш, йўқотиш” дегани, ундан кейинги маъноси “кечириш” экан. Мантиқни қаранг, дафтарга янглиш чизсангиз ўчирасиз, кераксиз нарсани ташлаб юборасиз, зарарли нарсани йўқотасиз. Ўша сўзни ўзбек тилига ўгирганда фақат “кечириш” билан боғлиқ маъносини оламиз. Биз ҳам “кечириш” сўзини “озод бўлиш”, “озод қилиш” сўзлари билан алмаштирсак-чи? Чунки “кечирмоқ” сўзи онг остимиздаги афсус-надоматларни йўқ қилишга қодир эмас. Кечирганимиз билан “Худо бор-ку!”, “Бунгаям қараб турган бало бордир!”, “Оллоҳга ҳавола қилдим!”, “Сени Оллоҳ жазоингни берсин!”, “Қиёматда ҳисоблашамиз” каби исёнлар бардамалаб ётаверади. Ўрнида муносиб жавоб қайтармаганимиз ёки ололмаган қасосимиз оловга айланиб жисму жонимизни ёқиб қовуришда давом этаверади...

Фароғат тингловчиларга қараб “булар мен айтаётган гапларни тушунишяптимикин? Жим, болалардек оғизларини очиб маъносиз қараб ўтиришибди. Буларни қийнаб қўйдим шекилли” деб ўйлади.

Ҳалима ая ўрнидан турди ва муаллимнинг қарашини ҳам кутиб ўтирмай гапира бошлади:

- Қизим, яхши гапиряпсизу, лекин нима қилишимиз керак эди? Кечирганмиз, худо ҳаққи кечириб юборганмиз, лекин нега ҳалигача ёқамиздан тушмаяпти, нега тушларимиздаям тинчлик бермаяпти. Биз кечирдик, азоби қолди.

- Ҳаа, тушунаман, кечириш узоқ муддатли, ҳатто оғриқли жараён. “Кечирдим” деган билан ҳаммаси бир зумда ўзгариб қолмайди. Кечириш мумкин бўлган инсонни ҳамма ҳам кечира олади. Лекин лойиқ бўлмаган инсонларни ҳам кечиришга қурбинг етадими, ҳамма гап шунда! Сизни қийнаётган нарса айнан шунда. Бир марта хато қилган инсонни кечириш осон ва керак. Айниқса, ёшлар хато қилганда кечирмаслик энг буюк ожизлик демак. Ёшлар хато қилмаса, ҳаётни қандай ўрганади? Хато қилмаса, тўғри йўлни қандай топади, яхши-ёмонни қандай фарқлайди? Оллоҳни қандай танийди? Ахир, кечиримлилик Оллоҳнинг энг гўзал сифати эмасми? Кечириш орқали Оллоҳнинг марғуб сифатларига эришиш мумкин бўлган жойда, кечирмаслик йўлини танлаш ақлданми?

***

Фароғат ўқиётган китобидан бошини кўтарди. Ромлари униққан деразадан исённинг бўйи келарди...

Фароғат оқшомнинг намхуш ҳавосидан димоғини тўлдириб ичига тортди. Деразадан чироқларнинг майин, беозор ёғдусига қаради... Чироқ ёнидаги терак шохларида бир-икки япроқ қолган, тўкилишни истамай шитирлаб нола қиларди.

...Тўкилмай нима қилардинг, ҳадемай қаҳратон бошланади, совуқ шамолларга бардошинг етармиди? Иддаоинг не? Кимга, нимани исбот қилмоқчи бўласан? Тўкилмасанг, яна баҳорда жонлармидинг? Эҳ, девона япроқ, сен ҳам мендек исёнкор экансан-ку! Бу зафарсиз жангу жадалдан воз кеч. Тўкилгину таслим бўл. Энг гўзал амал таслимиятдир. Тўкилишнинг ҳикматини бил. Сен йўқ бўлиб кетарсан, бироқ тўкилишинг қароқларда қолади. Сузилиб, рақсу самодек айлана-айлана тушишинг ёдларда қолади...

Дарвоза томон юриб эмас, судралиб бораётган кимсалар ичидан Ҳалима аяни таниди. У бахмалдек нигоҳлари билан шивирлагандек бўлди:

– Ҳаётим исён ва итоат орасида бўз тўқиш билан ўтмоқда. Мен ичимдаги махлуқнинг итоатидаман. Унинг соҳиби эса бошқа. Ҳуу кўкларда. Мен, мен битта гуноҳкор бандаман, холос. Кечирмай ўлибманми? Менинг кечиришим керак бўлган нимаики бўлса, ҳаммасини кечирдим. Ҳеч кимдан даъвогар эмасман. Мен кечирдим, тангрим, ўзинг гувоҳсан. Аммо мени ҳам кечиришармикин? Гиёҳлар кечирармикан, жониворлар кечирармикан? Увол бўлган туйғулар кечирармикан? Кўкдаги қуёш, ой, юлдузлар, тунлар, кундузлар кечирармикан? Ёзиб тугатилмаган ҳикоялар мени кечирармикан? Менинг ҳикоямда яшаб юрганлар-чи? Улар мени кечирармикан? Дили озор чекканларнинг оҳи мени тинч қўярмикан? Унинг ҳузурига қандай бораман?

Фароғат ўқиётган китобидан бошини кўтарди. Ромлари униққан дераза ортидан буюк итоат ўрмалаб ўтиб борар эди...

М.Йўлдошев

03.09.2022.