ДЕРАЗА
ОРТИДАГИЛАР
(ҳикоя)
У ўқиётган китобидан бошини кўтарди. Ромлари униққан деразадан ёзнинг ҳорғин юзи кўринарди...
Ёз охирлаган, бироқ ҳали куннинг ҳовури босилмаган. “Мурувват уйи”нинг баланд бинолари ортига кириб бораётган қуёш ҳам алвон нурларини йиғиштириш пайига тушган. Шаҳар улкан бир таслимият билан саждага кетгандек сукутда. Оқшомлари чуғурлаб қулоқни қоматга келтирадиган қушлардан садо йўқ. Дим ҳаво шаҳарнинг ҳаётбахш кучини бутунлай тортиб олаётгандек бўлса ҳам, жилдираб оқаётган ариқча ва унинг
четларига экилган райҳонлар ҳаёт давом этаётганидан дарак бериб турарди. Нарироқда уч кекса аёл бурун-ияк гурунглашиб ўтиришар эди. Новча, жағдоргина, бўйнини чўзиб-чўзиб гапирадиган аёл Лутфихон ая асли қўқонлик. Унинг аччиқ қисмати ҳақида билмаган йўқ. Иложи бўлса, йўлдан ўтганниям тўхтатиб айтиб беришни ёқтиради. Қотмагина, қорамағиз аёл Зулфихон аяга қулоқнинг расми бўлса кифоя. Шунга қараб гапириб ўтираверади. У шу даргоҳнинг оёқли архиви. Ўтган-кетганнинг етти уруғи ҳақида адашмай айтиб бера олади. Бу
икки гапдон аёлнинг орасида Ҳалима аяга қийин. Нигоҳини райҳонлардан узмай жим ўтираверади. Лутфихон аянинг таъбири билан айтганда, унинг “қулоғи бору, оғзи йўқ.” Зулфихон ая бўлса уни нуқул “қудуқмисиз” деб тергайди.
Фароғат уларни
кузатиб турди-да, хаёлида бирданига боши ва охири маълум бўлмаган ғалати ҳикоя айлана бошлади. У бир лаҳза бошқа бировнинг ҳикоясига тушиб қолишни, унинг ҳикоясида бош қаҳрамон бўлишни истаб қолди. Масалан, ҳозир дераза олдида райҳонларга бемақсад тикилиб ўтирган Ҳалима аянинг ҳикоясида... У аёлнинг қаердан келганини, нега келиб қолганини, ҳар куни дераза олдида райҳонларга тикилиб нималарни хаёл қилишини билгиси келарди. Аммо, мабодо унинг ҳикоясига тушиб қолса, ишни нимадан бошлаши кераклигини аниқ тасаввур қила олмас эди...
Баланд бинолар ортидан кўриниб
турган бир қатим нур ҳам ғойиб бўлди. Ғира-шира қоронғида дарвоза томон умидсиз одимлар билан судралиб бораётган руҳсиз кимсалар кўринар эди. Улар аллақачон унутилган, ҳеч ким уларни йўқламайди, эсламайди ҳам. Улар бўлса оқшом бўлди дегунча дарвоза томон бораверишади. Шу тахлит кунлар, ойлар, йиллар ўтаверади. Тонглар отаверади, қуёш ботаверади. Фасллар бирин-кетин алмашаверади... Бу маскан маскунларининг бир-бирларига айтиб берадиган ҳикоялари ҳам “даври доим” мисоли такрорланаверади. Ҳеч ким бунга эътироз қилмайди. Ҳар сафар илк бора тинглаётгандек мароқ билан қулоқ солиб ўтираверишади.
“Миямда ойсиз тундек саволлар
бор... Шу тил-забонсиз Ҳалима ая ҳикоясига кириб бораман, лекин у буни билмайди…” деб ўйлади Фароғат.
Баъзан бир расм, баъзан бир сўз, бир ҳолат инсонни мушоҳадага чорлайди, кутилмаган саволларга рўбарў қилади: қачон? қандай? нега? Фароғат ҳам ҳали сабабини тугал билмайдиган бир ҳикоянинг қаҳрамони бўлиш учун ўзини тайёрлаётган эди...
“Балки, у менинг ҳикоямга қаҳрамон бўлар. Балки, мен ҳам келажакда кимгадир айтиб бериладиган ҳикоянинг бир парчасидирман. Эҳтимол, менинг ҳикоямда ҳам кимлардир айланиб юргандир...”
У ўқиётган китобидан бошини кўтарди. Ромлари униққан деразадан куз мўраларди...
Дарахтлардаги оловранг олтин сариғи бу йил бошқача, ҳайқираётгандек, оламни сариқ ҳайқириқ эгаллаб олгандек эди. У дарахтларнинг бунчалик ҳайқиришини олдин тасаввур қилмаган эди. Эҳтимол, шу даргоҳга ишга келганидан кейин фарқлай бошлагандир... Новдасидан узилаётган ҳар бир япроқ даҳшатли ҳайқирар экан, узилишнинг азобидан, оғриғидан эмас, овозини инсониятга эшиттира олмаганидан... “Мурувват
уйи”нинг маскунлари ҳам кузак шамолларида узилай деб турган, ҳайқириб тўлғонаётган музтар япроқларга жуда-жуда ўхшар
эди. Фароғат тераклардан тўкилаётган япроқларни томоша қилиб ухлаб қолди. Эрталаб кучли чарчоқ билан уйғонди. У тун бўйи алоқ-чалоқ тушлар кўрганди. Гўё бошқа бировнинг танасига тушиб қолган-у ундан озод бўлиш учун аёвсиз курашиб чиққандек эди. У тушини эслашга уринди.
Унутмаслик учун дарҳол кундалик дафтарини олиб эслаганларини ёза бошлади:
“Тушимда мен ромларининг сири
кўчган эски деразадан ташқарини томоша қилиб ўтирибман. Паға-паға қор ёғарди. Қор шафқатсизларча ёғарди. “Мурувват
уйи” аҳлининг устига балодек ёғиларди. Ажабланиб тепага қарадим. Осмону фалакдан тўкилаётган қор дастлаб қарғалар шаклида қағ-қағлаб тўкилар, томга яқинлашганда лайлакларга айланишар, деразага етганда шеърга
айланиб ёғар эди. Ҳавода айланиб тушаётган қорни томоша қилардим ва қорга айлангим келар эди. Ерга тушган ҳар бир қор парчасидаги шеърга айланишни истар эдим. Уларни ўқиш учун деразадан бошимни чиқариб ерга эгилдим. Шу пайт деразам олдидан ўша маъсум ва лолмисол Ҳалима ая бинафшаранг рўмолда, пахмоқ ёқали пальто ва баланд пошнали этиклар кийиб ўтиб борар эди. Унга маҳлиё бўлиб қараб қолдим. Шу пайт уйғониб кетдим. Ҳалима аянинг мени кўрмаганига афсусландим. Қайта кўзларимни юмиб астрал саёҳат сўзларини такрорлай бошладим. Кўп ўтмай яна чала қолган тушимнинг давомини кўра бошладим. Мен тарқаб кетган тушимнинг парчаларини қайтадан тикладим. Токчадаги вазадан бир гулни олиб Ҳалима аяга отдим. У менга тикилиб қаради. Ажабландим. Бу аёл ҳамма қатори оғзи билан эмас, кўзлари билан гапираркан, деб ўйладим. Бахмалдек майин қараши шу қадар ҳайратангиз эдики, нафасимни ютиб томоша қилдим, жону қулоқ бўлиб тингладим. “Тупроқдек сассиз эканимга боқма, фарёдим чақмоқ мисоли кўкларни ларзага келтиришга қодир...” дерди ая
боқишлари билан. Қарашлар ҳам гапирадими, нигоҳ тили деган тушунча борми ўзи? Ажабланарлиси, мен ҳам нигоҳларим билан тинглардим... Кўп ўтмай, қор бағрига сингиб кетди.
Фароғат Ҳалима аянинг ҳикоясини нигоҳларидан уққан эди. Шунча дардни кўтариб юрган аёлнинг матонатига ҳайрон қолди. У ҳам майли, шунча ҳикояни сўзсиз ҳам осон, ҳам жуда қисқа вақт ичида айтиб бериши мумкин эканлиги ҳақида ўйлай бошлади. Биз тил пайдо бўлгач, тараққий топгачгина бир-биримизни осон
тушунадиган бўлганимизга ишониб яшадик. Аслида, тилдан фаол ва мукаммал восита
– нигоҳ бор экан-ку. Нега биз ундан воз кечдик? Инсондан бошқа жонзотлар ҳалиям нигоҳ тилида мулоқот қилишади-ку! Нега инсон бу имкониятни бой берди? Сўзларни аслида бир-бирини осон
тушуниши учун ўйлаб топган эди-ку инсоният. Буни қаранг-ки, ўзи ўйлаб топган воситанинг қурбонига айланди...
Фароғат райҳонларга боқиб ўтирган Ҳалима аянинг ёнига ўтирди ва секин сўзлай бошлади:
“Мен сизга айтсам, кеча тушимга
кирибсиз. Жуда чиройли кийиниб олибсиз. Бинафшаранг рўмолингизни елкангизга
ташлаб олибсиз. Устингизда пахмоқ ёқали пальто, оёғингизда баланд пошнали этик. Жуда ярашаган
эди ўзингизга. Дераза олдидан ўтиб кетаётган эдингиз... Ортингиздан бир дона
гул отдим. Ва... ва менга қараб бошингиздан ўтган азоб-уқубатларни нигоҳларингиз билан айтиб бердингиз... Энди мен бутун ҳикоянгизни биламан. Лекин товушсиз сўзларнинг бахмалдек майин бўлиши мени ҳайратга солди... "
Ҳалима ая жимгина тинглади. Ва бирдан тилга кирди:
“Ҳаа, қизиқ, сиз мени жуда ажаблантирдингиз. Тушимда кимдир
ортимдан нимадир отгандек бўлди, ўгирилиб қарадим. Сиз деразадан менга қараб турган эдингиз. Сиз отган гул мендан ўтмишини сўради. Мен унга айтиб бердим... Ҳикояга келадиган бўлсак, у омонат гаплар эди. Улар аслида
сиз ҳақиқий ҳаётингизда яшаган ҳикоялар эди. Менда қолиб кетаётганидан жуда ташвишда эдим. Омонатингизни ўзингизга қайтариб қушдек енгилладим. Яна бир
омонат гапни айтай, қизим. Бизни
хотиралар ҳаётга боғлаб туради. Сиз
кўриб турган шу жуссалар аслида хотиралар сақланадиган сандиқлар холос. Ўтмиш деганлари ўзинг такрорлашдан
безмайдиган, тўймайдиган суҳбатлар силсиласидан бошқа нарса эмаслигини англаган чоғим билгандим
буларни. Бир китобда ўқигандим, “инсон ўзи истаган нарсани ўзи истаган пайтда ва ўзи хоҳлагандек хотирлай олсагина бахтли бўлади”, деб. Бормикин шундай бахти тугал инсонлар? Яна “хотира – ҳаёт сўзининг бошқа бир номи. Биз хотираларимизнинг ўйинчоқларимиз. У бизни ўзи истаган шаклу шамойилда ҳайратга солади, пушаймон қилади, хурсанд ёки хафа қилади.” Менинг ҳаётим одамларнинг менда қолдириб кетган хотираларини яна ўзларига қайтариб бериш ташвишида ўтди. Қисқаси, шу кунга қадар ҳаётимда содир бўлган воқеаларни мен эмас, балки хотиралар белгилаб келган”.
Фароғат янада ажабланди:
“Мен... мен аслида сизнинг ҳақиқатингизни, ҳаёт ҳикоянгизни билмоқчи эдим” – деди синиқ овозда.
Ҳалима ая:
“Сиз, ўйлаб кўрганмисиз, эҳтимол ўзингиз яшаяпман деб юрган ҳаёт бошқа бировнинг ҳикояси бўлса-чи?”
Ая оғир хўрсиниб давом этди: “Ёки сиз тасодифий бир ҳикоянинг қаҳрамони бўлсангиз-у, ўз ҳикоясининг қаҳрамонидек ёлғон хаёллар осмонида учиб юрган бўлсангиз-чи? Кимдир сизга гул отмагунча бировнинг омонат ҳикоясини сиртингизда ортмоқлаб юраверасизми? Ўз ҳикоянгизни ёзиш ва яшаш учун ўзгаларнинг ҳикояларидан озод
бўлишингиз керакмасми? Сиз ўз ҳикоянгизнинг ҳақиқатан ҳам асл қаҳрамонимисиз?”
У ўқиётган китобидан бошини кўтарди. Ромлари униққан деразадан майин ва ҳузунли қўшиқ эшитиларди...
Тун бунча узоқ...
Тонг бунча
йироқ...
Маъруфжон
Йўлдошев
23 август 2022
