“МАРАЖ-УЛ-БАҲРАЙН”

Бундан роппа-роса 777 йил аввал, 1244 йилнинг 30 ноябри. Ҳозирги Туркиянинг Кўния шаҳри. Ёш бўлишига қарамай, буюк воиз ва мударрис сифатида танилган Мавлоно Жалолиддин Румий даврининг машҳур илм даргоҳларидан ҳисобланган “Олтин або” мадрасисида дарс бериб уйига қайтмоқда. Ҳар доимгидек талабалари унинг атрофини ўраган. Бири қўйиб бошқаси савол беради. Мавлоно қисқа жавоб бериш ёки бош чайқаб маъқуллаш билан кифояланади. Шаҳарнинг қоқ марказидаги Қандолатчилар карвонсаройининг олди  мусофирлар ва савадогарлар билан гавжум.

Мавлоно оламон орасидан ўтиб бораётиб, бирдан тўхтади. Кўзларини юмиб сукутга чўмди. Талабалар хавотир олиб ҳол-хотир сўрашди. Аммо Мавлоно уларнинг ҳеч бир саволини эшитмас эди. У гўё кўклардан ёғилаётган куйдан маст бўлгандек эди. Бироздан сўнг юзида табассум ва нури муҳаббат билан атрофга боқди.  

Анчадан буён кутаётган аммо шаклу шамойилини ўзи ҳам англаб ета олмаган бир воқеанинг  вуқу они келганини сезди. Қалбидаги мунаввар маънолар жумбуши кўзларида намоён бўлди. Нигоҳидаги оламнинг мазмуни, одамнинг моҳияти бирдан  тиниқлашгандек бўлди.  Бу сукути мусаҳҳарни момоқалдироқ товушидек жарангдор бир овоз бузмаганида яна қанча давом этиши ўзигагина аён эди.

Карвонсарой дарвозаси ёнида юзи қуёшдан бўғриққан, ёши 50 дан ошган, сочу соқоли қаровсиз бир мусофир Мавлонога қараб баланд овозда салом берди ва:

- Эй дунё ва маъно оламининг саррофи, сиз балҳлик Султонул уламонинг ўғли Мавлоно Жалолиддинсиз, шундай эмасми?

- Ҳа.

- Менда бир савол бор эди, айтинг-чи, пайғамбар Муҳаммад (сав) улуғми ёки Боязид Бистомийми? Нима дейсиз?

Кўча ўртасида, оламон ва талабалар олдида берилган бу саволдан Мавлоно бирданига довдираб қолди. У мусофирнинг муддаосини дарров англади ва унинг шунчаки савол бермаганлигини тушунди. Шу боис жавобни қисқа қилди:

- Бу қандай савол бўлди? Албатта, пайғамбар алайҳиссалом буюк-да.

Мусофирнинг кўзлари порлади. Ўзи кутган жавобни  олгач яна сўради:

- Яхши, лекин Муҳаммад пайғамбар (сав) айтадилар: “Оллоҳим, Сенга ҳамду сано айтамиз. Биз Сени муносиб даражада била олмадик.” Ҳолбуки, Боязид Бистомий айтади: “Мен ўзимга ҳамд айтаман. Менинг шоним, иззатим жуда баланд. Чунки танамнинг ҳар бир заррасида Оллоҳдан бошқа ҳеч нима йўқ...” Буни қандай изоҳлайсиз?

Мавлоно илк саволнинг шунга бориб тақалишини олдиндан сезган эди. Мусофирга табассум билан боқиб жавоб берди:

- Чунки Муҳаммад пайғамбар (сав) ҳар лаҳзада маъно оламида сонсиз-саноқсиз мақомларни босиб ўтган ва ҳар бир мақом ва даражага етганида ўзининг аввалги илми ва тушунчаси учун истиғфор айтган. Шундай қилиб, Пайғамбар (сав) ҳеч қандай мақом ва мавқеда муқим қолиб кетмаган ҳолда, абадий улуғланиши керак бўлган Парвардигорига ҳамд айтишни канда қилмаганлар. Боязид Бистомий эса биринчи етиб келган мақомдан маст бўлиб, ҳушини йўқотган. У шу мақомда қолиб кетган ва ўша сўзни айтган.

Мусофир жавобнинг маҳoбати ва аниқлигидан ҳайратга тушди, “Оллоҳ!” деб ҳайқирди ва ерга ётиб бор овозда йиғлай бошлади. Мавлоно ўзини қуршаб турган талабалари ичидан чиқиб мусофирга яқинлашди. Уни ердан кўтариб бағрига босди, унга қўшилиб йиғлай бошлади. Кўз ёшлар селга айланди. Бутун овозлар сукутга, нигоҳлар буюк бир ҳайратга айланди. Гўё икки уммон бирлашган эди... Гўё Қуръони каримнинг “Раҳмон” сураси 19-оятида буюрилган “Мараж-ул-баҳрайн”, яъни икки денгизнинг бирлашиши ҳодисаси тажалли этган эди.

Мавлоно Жалолиддин Румий ва Шамси Табризий учрашган мазкур жойни халқ “Мараж-ул-баҳрайн” деб атай бошлади. 777 йилдан бери бу қутлуғ вуслат маскани маъно ва муҳаббат аҳлининг зиёратгоҳи саналади.

М.Йўлдошев

 HOMO CONNECTUS – РАҚАМЛИ ДУНЁ МУБТАЛОЛАРИ

Француз тарихчиси Жюль Мишле "Ҳар бир сўз бир фикрни ифодалайди ва ҳар бир фикр бир мавжудликдир" дейди. Аслида, мавжудликнинг турли кўринишлари, шаклу шамойиллари бор. Техника асрида мавжудликнинг янада фарқли кўринишлари пайдо бўлди. Файласуфлар бугунги давр инсонларини "Homo connectus" (боғланувчи одам) яъни бошқалари билан боғланишни, муттасил мулоқот қилишни ёқтирадиган одам тарзида талқин қилишади. Бугина эмас, “Homo connectus” бир нави нарцист (ўзига маҳлиё инсон) профилининг фалсафадаги фарқли номи ҳамдир. Ашрафи маҳлуқотнинг бу тури қаршисида ҳар қандай нарцист ҳам беғубор қолиши тайин. “Homo connectus”нинг ақлу хаёлида “Агар улар мен ҳақимда ўйлашаётган бўлса, демак мен мавжудман” деган қараш ҳукмрон. Аслида биз ҳаммамиз бир-биримизга боғлиқмиз. Яъни менинг мавжудлигим бошқа бировларга боғлиқ. Мен ҳақимда қаердадир гапиришаётган бўлса, демак мен ўша ерда борман. Мен ҳақимда қаердадир ёзишса, ёзганларимдан иқтибослар олишса, мен ҳақимда гапиришса, мен ўша ерда мавжудман. Ижтимоий тармоқларда мени ўқишаётган бўлса, демак ҳақиқат қадар виртуал оламда ҳам борман. Мени тармоқларда кузатишаётган бўлсалар, демак рақамли оламда ҳам борман. Мени кимдир, кимлардир дунёнинг қайсидир бурчагида эслаётган бўлсалар, ўша ерда ўшанча миқдорда борман. “Homo connectus” аждоди “Homo sapiens”дан қолган мерос – “унутилишдан қўрқиш” ҳиссини мубталолик даражасига олиб чиқди. У энди реал оламдан зиёда рақамли дунёга кўпроқ вақт ажратмоқда. Чунки у ерда бир вақтнинг ўзида ўнлаб, юзлаб, минглаб, миллионлаб "мавжуд бўлмаган" макон ва хотираларда у МАВЖУД бўла олади. Шу маънда “Homo connectus” – рақамли дунёга мубтало авлоднинг номи ҳамдир.

M.Yuldashev

 

“Мужда”дан “Ҳолва”гача...

Тил илмида “дунёнинг лисоний манзараси” деган тушунча бор. Ҳар миллат дунёни ўзича идрок этади. Тафаккур ва тахайюлидаги дунёни сўзлар орқали ифода қилади. Сўзларга тўкилган дунё адабиёт бўлади, шеър бўлади, ҳикмат бўлади, миллатнинг абадиятга, сўнгсизликка алоқадорлигини кўрсатувчи қутлуғ далилларга айланади. Бу жараён ҳар бир тилда ўзига хос тарзда намоён бўлади. Дунёда 7000 атрофида тил бўлса, уларнинг ҳар бири дунёни фарқли ракурсларда кўради, идрок этади ва тасвирлайди. Масалан, биз кунгабоқарнинг ҳаракатини кузатиш орқали унинг муттасил Қуёшга интилишини фарқлаб “кунгабоқар” деб номлаган бўлсак, турклар унинг Ойга ўхшашини кузатиб “айчичек” номи учун асос қилиб олишган. “Кунгабоқар” ўтроқлик руҳи, “айчичек” кўчманчилик руҳининг ўзига хос кўринишлари ҳисобланади. Бизнинг тасаввуримиздаги “ошқозон” (ош ва қозон), “юрак” (юрмоқ, урмоқ) топилмалари ҳатто ўз қавмдошимиз бўлган турклар учун ҳам ҳайратли туюлади. Американинг йўқолиб бораётган ҳинду қабилаларидан бири хопи халқи эса дунёни бутунлай бошқача тасаввур қилади. Улар учун биз билган линеар вақт тушунчаси мавжуд эмас. Вақтни даврий такрорланувчи ҳодисалар номи билан атайди. Тунда, тонгда, қишда, ёзда каби. Жуда ибтидоий тил бўлишига қарамай, биз ўзимизнинг ниҳоятда ривожланган деб биладиган тилимиздаги сўзлар билан ифодалаб бўлмайдиган тушунчалардан фойдаланишади. Масалан, “койяанискаци” сўзи “ҳаётнинг сочилиб кетиши” деган маънони ифодалайди. Хопилар наздида, одамга энг буюк неъмат сифатида ҳаёт тортиқ қилинади, лекин у ҳаётни сочиш билан банд. “Сочилиб кетган ҳаёт” тор маънода туғилишдан ўлимгача босиб ўтилган йўлни ифодалайди. “Хопи” сўзи ҳам этимологик жиҳатдан “донишманд” деган маънони билдиради. Ва донишмандлар ўша “сочилиб кетган ҳаёт”ни яна ўз измига, интизомга солишнинг йўриғини қидириш билан машғул инсонлар ҳисобланади. Ёзувчи-шоирлар ҳам миллатларнинг донишмандларидир ва уларнинг зиммасига ҳаётнинг мунтазам қонуниятларини одамзодга эслатиб туришдек муқаддас вазифа юкланган. Ва улар сочилиб кетган ҳаётларни териб-тўплаб шеърга, ҳикояга, қиссаю романларга айлантириш билан муваззафлар.

Кун сайин йўқолиб бораётган тилларда дунёнинг бошқа бир нуқтасидан қаралганда кўринадиган манзарасини кўриш имкони ҳам йўқолиши тайин. Бора-бора дунё манзараси якнавлашиб, бирхиллашиб, рангсизлашиб боради. Шу боис тилга, адабиётга муҳаббатни юксалтириш ҳақида муттасил қайғуриш зарур. Бугун мамлакатимизда адабиётга давлат сиёсати даражасида эътибор берилаётганлиги кўнгилга бир қадар таскин беради.

Президентимиз Ш.Мирзиёев 2020 йилнинг 20 май куни Адиблар хиёбонига ташрифи чоғида: “Адабиёт – халқнинг юраги, элнинг маънавиятини кўрсатади. Бугунги мураккаб замонда одамлар қалбига йўл топиш, уларни эзгу мақсадларга илҳомлантиришда адабиётнинг таъсирчан кучидан фойдаланиш керак”, деган эдилар. Мана шу қайғуришнинг замирида ҳам ўзбек тилида ифодаланадиган дунёнинг муаззам ва муҳташамлигига ишора мавжуд. Бу тил то қиёмат жаранглаб туриши, авлодда-авлодга ўтган сари сайқалланиб бориши керак. Бу тилда ёзилган адабий асарларни дунё халқлари ўз тилларида ўқишлари лозим. Чунки бу тил муболағасиз беҳад гўзал тилдир.

Ўзбек адабиётининг сара асарлари кўплаб тилларга таржима қилинаётгани ва натижалари ҳақида барчамиз у ёки бу шаклда хабар топяпмиз. Маълумотларга қараганда, сўнгги 4-5 йил ичида ўзбек адабиётидан намуналар энг кўп турк тилига таржима қилинган экан.

Яқинда Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси аъзоси, шоира Наргиза Асадованинг “Мужда” ва “Ҳолва” деб номланган икки китоби Туркиянинг нуфузли нашриётларида чоп қилинди. Ҳар икки китоб ҳам турк китобхонлар эътиборини тортди. Адабиёт ихлосмандларининг мазкур китоблар ҳақида илиқ фикрларни айтишаётгани қувонарли ҳол, албатта.

Озарбайжонлик таниқли адабиётшунос олима, филология фанлари доктори, профессор Олмос Улви Биннатова шундай ёзади: “Ўзбек шоираси Наргиза Асад айни ёшликнинг мазмун-моҳиятига мос ёшда. Шунга қарамай, у ҳаётининг нақшини ўз қалами билан чиза олувчи соҳир қалам соҳибаси ҳамдир.”

Шоиранинг ўзи шеърият оламига кириб келишини шундай хотирлайди: “Илк шеърим ёмғир ҳақида эди. Ёмғирнинг нега йиғлаётгани ҳақида ўйлаган эдим. Куз келганда дарахтларнинг нега ғам-ғуссага тўлгани ҳақида ўзимча ўйлардим. Билардимки, қушлар қайтмоқ учун иссиқ ўлкаларга - жанубга учиб кетишарди. Болалик чоғларимдан шундай хаёллар оғушида улғайдим. Ва бу ўйларимни қаламга олганим онда ичмида аллақандай ҳузур ва роҳатни ҳис қила бошладим. Шу тариқа энг яқин сирдошим қоғоз ва қалам бўлиб қолди. Ҳамда шу иккиси орасида пайдо бўлган поэтик лавҳалар ҳаётимнинг мазмунига айланди.”

Ёмғирларда ювилган шаҳар,

Энтиктирди баҳор кунлари...

Кеча кузак сочган япроқлар

Бугун ёйди ўрик гулларин.

Унинг шеърларидаги, насрий асарларидаги тасвирланган табиат инсонни ўзига ром қилади. Табиатни кузатишдан беҳад завқ олишини, ҳар бир табиат ҳодисасини мўъжиза янглиғ қабул қилишини шеърларидан ёки ҳикояларидан сезмаслик мумкин эмас. Адабиётшуносликда “пассионар муносабат” тушунчаси бор, яъни воқелика “кучли”, “ҳиссий” ва “ҳалоскорона” муносабатда бўлиш назарда тутилади. Наргиза Асадованинг нарратив ёки лирик қатраларида муаллифнинг табиат ҳодисалари қаршисида айнан ўша кучли, эҳтиросли ва ҳалоскоркорона муносабатини сезиш мумкин. Масалан, кузги дарахт қаршисида туриб шундай ёзади:

“Кўз олдимда тўкилиб турсанг,

Беғам яшаш мумкинми – Дарахт!”

Мазкур лирик қатра, аслида, шунчаки кузатиш маҳсули эмас, дарахтни ичдан ҳис қилиш, ўзни дарахт деб ҳис қилишнинг, демакки, энг қадимги ҳаёт билан боғлиқ туркона тасаввурлар билан алоқадорликнинг намоён бўлиши ҳамдир. Дарахтга ошнолик ва дарахт билан дарддошлик Наргиза Асадова ижодининг ўзига хослигини таъминлайдиган поэтик чизгилардир.

Маъруфжон Йўлдошев

2021 йил 8 ноябрь куни “Турон” кутубхонасида Наргиза Асадованинг

турк тилида нашр қилинган китоблари тақдимотида ўқилган маъруза.

 

ЁРУҒЛИККА БОШЛОВЧИ ШЕЪРИЯТ

Чексизлик гирдобига тушиб қолган инсон адабиёт кўрсатган томондаги ёруғлик сари интилади. Адабиёт инсонни йўқ бўлиб кетишдан, мақсадсизлик ва маънисизликдан асрайди. Адабиёт энг аввало инсонга хаёл қилишни, тафаккур ва тасаввур қилишни ўргатади. Динлар ва мифологик таълимотлар замирида ҳам айни маъно яширинган. Яъни, исёнкор руҳни ҳечлик ботқоғидан қутқариб муқаддаслик мартабасига олиб чиқиш. Аъзам Ўктам шеъриятининг асосини ҳам айни шу ҳақиқат ташкил этади. Унинг шеърларини ўқиганда, майда ташвишлардан анча баландда турадиган самимиятни, бегидир ҳақиқатни туясиз. Унинг ҳеч ким кўрмаган ноёб бир манзарани, сўзни ёхуд фикрни топа олгани учун эмас, ҳаммага маълум бўлган манзара, сўзни ёки ҳолатни ўзига хос тарзда кўра олгани ва ўз услубига мувофиқ ифодалай олгани учун ёқтириб қоласиз. Адабиётшунос олим Баҳодир Карим бир мақоласида шоирни шундай таърифлайди: “Аъзам Ўктамнинг адабий шахсияти ва қиёфасини, истеъдодининг асосий қиррасини шеърий асарлари белгилайди. Бу шеърлар эгасининг мавқеини, обрўсини табиий равишда баланд кўтаради; яхши шеъргина шоирни абадиятга дахлдор қилади. Чунки бу шеърият эгасида ички бир мағрурлик, ғолибият сезилади; у бировларга ялтоқланишни, айниқса, ҳақсизлик қошида бўйин эгилишни ўзига эп кўрмайди. Аъзам Ўктам шеърлари ўзи каби анча ўжар ва одамнинг юзига, ҳақиқатнинг кўзларига тик қараб турадиган, инсон юрагига тез етиб борадиган самимий, жонли ижод намуналаридир.”

Ҳар қандай шеърни ўқиш учун ҳам маълум савия керак бўлади. Айниқса, Аъзам Ўктам шеърларини шунчаки ўқиб бўлмайди. Исломий ақида ва ҳикматлардан бехабар кимса шоир шеърларидаги гоҳ ошкора гоҳ яширин ҳолда ифодаланган маънавий хазиналардан бебаҳра қолиши тайин. Аслида, Аъзам Ўктам шеър учун мавзуни узоқлардан қидирмайди. Таниш туйғулар, аниқ ҳолатлар унинг эътиборини тортади. Энг кичик тасодифларга ҳам қизиқиб қарайди ва илҳом олади. Улардан кутилмаган фалсафий ифодалар чиқаради, топиб айтади. Ҳар бир сўзга, иборага ҳикмат назари билан қарайди. Масалан, ёмғир ҳақида жуда кўп шеър бор. Бироқ “ёмғир – бу пичирлаб қилинган дуо” сатри содда ва аниқлиги билан уни бир марта ўқиган китобхоннинг хотирасига муҳрланиб қолади. Унинг халқ тилидаги мақол-маталлардан, фразеологик бирликлардан фойдаланиш тарзи ҳам ниҳоятда ўзига хослиги билан эътиборга лойиқ. Масалан, тилимизда “замон сенга боқмаса, сен замонга боқ” мақоли мавжуд. Шоир шу мақолнинг мазмунини сўроқлаб кўради:

“Замон сенга боқмаса,

сен замонга боқ.”

Бу гапни айтган-ов

замоннинг ўзи. (“Эҳтимол”)

Шоирнинг шубҳаси сизга ҳам ўтиши табиий. Сиз ҳам шоирга қўшилиб беихтиёр сўзлар замиридаги маъноларни уқишга, англашга ва фарқли ракурслардан баҳо беришга уринасиз. “Замон сенга боқмаса, сен замонга боқ” мақоли мазмунида тобелик, мусалламлик бор. Шоир ҳар қандай итоатни эмас, Оллоҳга яқинлаштирадиган итоатни ёқлагани боис, мазкур мақолнинг ҳақиқатига ҳам шубҳа билан қарайди. Шоир очиқ айтмаса ҳам мақолда ифодаланган маънонинг аксини ёқлаши англашилади. Қуйидаги шеър ҳам худди шу тарзда шакллантирилган. Мақол ва унинг маъносига киноявий муносабат:

“Узоқнинг буғдайидан

яқиннинг сомони яхши.”

Агар буғдой эмас,

сомон ейдиган бўлсанг. (Мақолга шарҳ)

Бадиий матннинг тил хусусиятлари тадқиқига бағишланган ишларда, интертекстуаллик атамасидан фойдаланилади. Интертекстуаллик атамаси муайян бадиий матн таркибида ўзга матнларга дахлдор унсурларнинг мавжудлигига нисбатан ишлатилади. Таъкидлаш лозимки, ҳар қандай бадиий матн интертекстуал бўлиши шарт эмас, бу ёзувчининг бадиий мақсади, услуби билан боғлиқ ҳолда юзага келади. Бошқача қилиб айтганда, бадиий матнга олиб кириладиган ҳар қандай бошқа матн ёки унинг унсури асосий матн мазмуни ва лисоний қурилиши билан уйғунлашиб, ёзувчининг эстетик нияти рўёби учун хизмат қилади. Бадиий матннинг интертекстуаллиги хилма-хил шаклларда намоён бўлади. Асосий матнга олиб кириладиган ўзга матн ёки унинг муайян унсури ёзувчи ниятига кўра асосий матн структурасининг турли қисмларидан жой олиши мумкин. Юқоридаги шеърларда мақол яхлит ҳолда олиб кирилган ва унга муносабат билдирилган. Мақол бу шеърдан ташқарида ҳам мустақил ва яхлит ҳолда ўз маъно доирасига эга. Шеърга олиб кирилгандан кейин бутуннинг парчасига айланади ва маъноси ундан кейин келган парча асосида англашилади. Бу тарздаги шеърлари билан шоир ўқувчига ҳар нарсага тақлидий, кўр-кўрона ишониб кетавермай, суриштириб, аниқлаб ҳодисанинг ҳақиқатига етгандан кейин ишониш кераклигини уқтиришга ҳаракат қилади.

Солмаганман оғзимга толқон,

қўрқаман одамдан қўрқишга.

Хафа қилма – бепарво кулма,

Синдириб ташласанг-да,

Мендан ўпкала –

Мен – ойнаман,

сенинг башаранг қийшиқ. (Кўрга ҳасса)

Бу шеърда “башаранг қийшиқ бўлса, ойнадан ўпкалама” мақолини ёйиб ташлайди ва бир шеър шаклида қайта тиклайди. Энди мақолнинг моҳияти бутунлай ўзгаради. Ислом ақидасига кўра “мусулмон мусулмоннинг ойнасидир.” Бунинг акси бўлсанг, демак мусулмон эмассан. Шоирнинг маънавий дунёсини ҳисобга олганда, бу шеърнинг маъноси янада теран англашилади.

Қор ёққани яхши – излар босилар,

Маъқул шамол келгани –

Қувилади дарду гард.

Ёмғир ювар ғуборни.

Ҳаммасидан ёв қочгани зўр –

болалайди ботирлар. (Баҳонада)

Ушбу шеърда “қор ёғди – излар босилди” ва “ёв қочса, ботирлар кўпаяди” мақоллари интертекстуалликни юзага келтирган. Юқорида таъкидланганидек, шоир шеърларини кузатганда, унинг ҳаётга нисбатан кучли ироник муносабати англашилади. Турмуш ташвишлари ҳам, амал-мансаблар ҳам шоир наздида майда нарсалар. У буларнинг барини кузатади ва илҳом олади. Кузатиш, эҳтимол, ҳаётнинг маънисини илғаш учун илҳомлантирадиган энг тўғри ва ягона йўлдир.

Йирик лингвопоэтист олим Роланд Барт фотосуратлар таҳлили орқали муаллифнинг эстетик оламини ёритиш жараёнида иккита атамадан фойдаланади: “studium” ва “punctum”. Studium атамаси орқали олим муаллифнинг мақсади ва натижасини изоҳлайди. Суратда акс этган ҳолатлар, нарса-буюмларнинг маъно-мазмуни ва ёзувчининг уларга юклаган маъноси ҳақида фикр юритади. Punctum атамаси эса суратда акс этмаган аммо суратни томоша қилган инсоннинг хаёлотида акс этган қандайдир тасаввурлар, аллақандай кайфиятни уйғотувчи эсламлар (ассоциация) ва илҳомларни ҳосил қилувчи “нимадир”ни ифодалаш учун ишлатилади. Адабиётшунослар мазкур атамалардан бадиий асарларни таҳлил қилишда ҳам фойдаланишади. Studium хусусий ҳолатни тадқиқ қилишда, punctum эса нисбатан кенгроқ, бир неча асари учун муштарак бўлган нуқтани аниқлашда ишлатилади. Аъзам Ўктам шеърияти учун умумий нуқта яъни punctumни белгилаш зарурати туғилса, эҳтимол, кўпгина шеърларига хос бўлган кучли киноявий муносабатни айтиш мумкин бўлар. Чунки шу тарздаги киноя унинг бошқа шеърларида ҳам кузатилади. Масалан:

Кун кўрмай куним кўрдим:

Тез кеч кирди, тонгдан дил хуфтон.

Ўсиб қарияпман,

Енгилиш – енгил иш.

Ҳар тун ҳаёт марҳум,

Доим тирик ўлим:

ҳаёт менга дўстмас, ҳа, ёт. (Кузда кулган чечак)

Шеърни илк марта ўқиганда, лирик қаҳрамоннинг ҳаётдан норизолиги, тақдирдан шикоятзадалиги ва буларнинг барига кучли бир киноя билан қараши сезилади. Буни “кун юзини кўрмаслик”, “кунини кўрмоқ”, “енгилиш – енгил иш”, “ҳаёт марҳум”, “ҳаёт дўстмас, ҳа, ёт” каби ўзига хос ифода шакллари таъкидлаб туради.

Қуйидаги шеърдан ҳам шоирнинг тил табиатини, миллий тил мантиғини нақадар теран англашини сезишимиз мумкин. “Сичқон сиғмас инига ғалвир боғлар думига” мақолидан ўз ҳаёт ҳикоясига алоқадор ҳолатларни топади. Мақолдан келиб чиқадиган образли мазмун шеърда ифодаланган асосий фикр-ғояни яхлит ҳолатда ўзида мужассамлайди. Мақолни ўқигандаёқ ўқувчи матндаги асосий ғоянинг умумий чизгиларини тасаввур қилади.

Тўғри, тўғри. Эътирозим йўқ:

Сичқон ғирт овсар-да –

сиғмайди-ю инига,

ғалвир боғлар думига.

Тушундим:

дахли бор бу гапнинг менга.

Аммо сизга англатай қандоқ –

Ў, на қадар сулувдир ғалвир,

уни судра-аб юриш –

нақадар завқли. (Тушунинг...)

“Эгилган, таслим бўлган ҳар қандай нарсада исён бор. Ёйлар тортилганда гўзал бўлади, чунки тортилмаслик учун чиранади. Дунёдаги инсон ижоди бўлган барча гўзалликлар буюк марҳаматга исён ва алалоқибат тобеликнинг ҳосилаларидир. Ҳамма нарса эгилмай-букилмай тўппа-тўғри ўсишни, юксалишни истайди. Аммо, минг шукрки, уларнинг ҳеч бири буни уддалай олмайди. Тўппа-тўғри ўсишга ҳаракат қилаверинг, ҳаёт сизни эгиб олади.” – дейди инглиз ёзувчиси Гилберт Честертон. Исён ва итоат Аъзам Ўктам ижодининг пойдеворини ташкил этади. Унинг шеъриятини бошдан-охир кузатган одам, шоир исёнининг бора-бора итоатга, ўжарлигининг марҳаматга, киноясининг таслимиятга айланиб бориш жараёнини англаб етади. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратларининг таъбири билан айтганда, унинг шеърларида “мусулмон инсон, динини худди чўғни тутгандек тутиб, диндан ажраб қолган бир жамиятда яшаб келган инсоннинг фикрлари, унинг қийналишлари, ўртанишлари ва халқи учун куюниши ўз ифодасини топгандир.”

Маъруфжон Юлдашев

филология фанлари доктори, профессор

"Аъзам Ўктам ижоди бадиияти" халқаро илмий-амалий анжуман материаллари. Андижон, 2021. -Б. 337-341