Halime Hudayberdiyeva

HALİME HUDAYBERDİYEVA

Halime Hudayberdiyeva 17 Mayıs 1947'de Özbekistan'ın Sirderya vilayetine bağlı Bayavut ilçesinde doğdu. Şiir kitapları: "İlk Sevgi" (1968), "Ak Elmalar" (1973), "Çiçek Bahçesi" (1974), "Sırtımı Dayadığım Dağlar" (1976), "Dede Güneş" (1977), "Sıcak Kar" (1979), "Sadakat" (1983), "Kutsal Kadın" (1987), "Kalbimin Dertli Noktaları" (1991), "Horluk Odu" (1993), "Bu Günleri Görenler Var" (1994), "Tomris'in Söyledikleri" (1996), "Yoldayım" (2005) ve seçme şiirlerinden oluşun birkaç kitabı bulunmaktadır. Ödülleri: Hamza Devlet Ödülü (1990), Özbekistan Halk Şairi (1992)  

UNUTMAZ

Unutmaz beni bahçem.

Usman Nasır.

Herkes unutsa bile,

Yer ve Sema unutmaz.

Gözümü açtığımda

Göz bebeğim unutmaz.

Şiirden gelir şan, şöhret,

Bazen gelir mutluluk,

Bazen gider mutluluk.

Onurla direndik biz:

Hedefine dosdoğru

varmış oklar unutmaz.

Gördük hep yakınanı,

Sadakadan sevineni,

“Allah!” diye dileneni

Gönlü toklar unutmaz.

Kıldan ince olsak da,

Fil olduk savaşlarda.

Kül olduk erk yolunda,

Kalan korlar unutmaz.

Tufanlarda ısındık,

Bal diye buzlar yuttuk,

Dudaklar izini öptük

Türkün tuğu unutmaz!

Дарахт тақвими

ДАРАХТ ТАҚВИМИ 

Диний ва дунёвий китобларнинг барида инсон ва табиат ўртасидаги муштараклик, алоқадорлик урғуланади. Одамзотнинг табиат устидан ҳукмдор эмас, унинг бир бўлаги эканлиги таъкидланади. Ҳақиқатан ҳам шундай эмасми? Табиатга етказган ҳар бир зараримиз ўзимизга ортиғи билан қайтмаяптими? Инсоният табиат билан муроса қилмас экан, табиатни асраб-авайламас экан йўқ бўлишга маҳкумдир. Унутмаслигимиз керакки, табиат устидан ғалабамиз энг буюк мағлубиятимиздир. Табиатшунослар дарахтларнинг хусусиятларидан келиб чиқиб "Дарахт тақвими"ни ишлаб чиқишган. Уларнинг фикрига кўра, туғилган кунингизга қараб қайси дарахтга алоқадорлигингизни аниқлашингиз мумкин экан. Сизнинг дарахтингиз қайси? Унинг ўзига хослиги, сизнинг табиатингиздаги қандай хусусиятларни ифодалашини билишни истайсизми? 

23 Декабрь – 31 Декабрь – Олма

1 Январь – 11 Январь – Оқ қарағай

12 Январь – 24 Январь – Қайрағоч

25 Январь – 3 Февраль – Арча

4 Февраль – 8 Февраль – Терак

9 Февраль – 18 Февраль – Кедр

19 Февраль – 28 Февраль – Қарағай

1 Март – 10 Март – Тол

11 Март – 20 Март – Жўка

21 Март – Эман

22 Март – 31 Март – Бодом

1 Апрель – 10 Апрель – Четан

11 Апрель – 20 Апрель – Чинор

21 Апрель – 30 Апрель – Ёнғоқ

1 Май – 14 Май – Терак

15 Май – 24 Май – Каштан

25 Май – 3 Июнь – Шумтол

4 Июнь – 13 Июнь – Садақайрағоч

14 Июнь – 23 Июнь – Анжир

24 Июнь –  Қайин

25 Июнь – 4 Июль – Олма

5 Июль – 14 Июль – Оқ қарағай

15 Июль – 25 Июль – Қайрағоч

26 Июль – 4 Август – Арча

5 Август – 13 Август – Терак

14 Август – 23 Август – Кедр

24 Август – 2 Сентябрь – Қарағай

3 Сентябрь – 12 Сентябрь – Тол

13 Сентябрь – 22 Сентябрь – Жўка

23 Сентябрь – Зайтун

24 Сентябрь – 3 Октябрь – Бодом

4 Октябрь – 13 Октябрь – Четан

14 Октябрь – 23 Октябрь – Чинор

24 Октябрь – 11 Ноябрь – Ёнғоқ

12 Ноябрь – 21 Ноябрь – Каштан

22 Ноябрь – 1 Декабрь – Шумтол

2 Декабрь – 11 Декабрь – Садақайрағоч

12 Декабрь – 21 Декабрь – Анжир

22 Декабрь – Қайин 

Abdurauf Fitrat: Tilimiz

TILIMIZ

I

Dunyoning eng boy, eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turkcha. Shoirlik qilmoqchi emasman, so‘zning to‘g‘risi shudir. Dunyoning eng boy tili turkchadir, eng baxtsiz tili xud turkchadir. Tillarning baxtsizligi sovet hukumati chog‘inda bo‘lg‘on bir ishdir, bundan burun baxtli edilar deganlar tilimizni holini bilmasdan gapuralar.

Bir tilning boyligi u tildagi so‘zning ko‘pligi (kasrati kalimot), undirik kengligi (vus’ati ishtiqoq), yusup tugalligi (mukamalliyati qavoyid) bilan bo‘lur. Turkchada so‘z ko‘pligi bormi, arabchilarimizcha aytganda, kasrati kalimot mavjudmi? Bu so‘z bukun emas, necha yuz yil burun o‘rtaga chiqmish, deya Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” kitobindan o‘z javobini olmish. Navoiyning kitobi turkchaning boylig‘ini ochibg‘ina bildira olmasa ham, turkchada so‘z ko‘pligini u yaxshi biladir. Navoiy yolg‘iz “yig‘lamoq”ning turlarini ko‘rsataturgan turkcha so‘zlarning shunchasini yozadir: Ingramoq, singramoq, ingichkirmoq, yig‘lamoq, yig‘lamsinmoq, o‘kirmak, siqtamoq...

Mana sizga bir hodisaning yetti turi uchun otkim, oralarinda ingichka ayirmalar bordir. Turkchada bu hol oz emas. Arabcha nufuz, murur, ubur; u to‘g‘risinda turkchamizda o‘tmoq, kechmoq, oshmoq, o‘rtonmoq bor. Arabcha kand, azm, amal qarshusinda turkcha tilak, istov, orxan bor. Arabcha zarf yoninda turkcha idish bor, sovut bor. Arabcha naf’, manfaat o‘rninda turkcha tosix bor, unum bor. Arabcha qalb o‘trusinda turkcha yurak bilan ko‘ngul bor. Arabcha sadr uchun turkcha ko‘ks va ko‘krak bor. Turkcha lug‘at yozmoqchi bo‘lganimda turkcha so‘z boyligi to‘g‘rusinda bundan ortiq yozolmayman.

So‘zni turkchada undirik kengligi (ya’ni vus’ati ishtiqoq)g‘a ko‘chiraman. “Ilm” ishining - bilimning turkchasidan undirilgan so‘zlar shulardir: bil, bilar, bilajak, bilg‘usi, bilg‘ay, bilsa, bilsa-chi, bilay, bildi, bilibdir, bilgan, bila boshladi, bilayozdi, bila oldi, bila turdi, bila berdi, bilib, bilg‘ach, bilg‘ali, bilmak, bilish, biluv, bilmov, bilim, bilgi, bilgili, bilguchi, bilmakchi, bilgur, bilmagay, bilmagan, bilmay, bilimsiz, bilmas, bilmaslik.

Mana sizga yolg‘iz fe’llardan 13 fe’l, qo‘shma fe’llardan 6 fe’l. Qo‘shma fe’llardan har birining buyrug‘i, bo‘lishi (fe’lning bo‘lishlilik kategoriyasi), holi (ravishdosh), kelajagi (fe’lning zamon kategoriyasi), sharti (fe’lning shart mayli), qo‘zg‘ovi (fe’l nisbati, orttirma nisbat) bor. 13X6=78 bo‘lur. Bunlarga uft (holat fe’llari), vaqt (fe’llarda ifodalangan davomiylik), sabab (sabab holi o‘rnida kelgan fe’l shakllari) fe’llari qo‘shilsa, 81 ta bo‘lur. Bunga ism va sifat yozilg‘on 18 qo‘shilg‘anda 99 so‘z bo‘lur. Bu 99-tasiga-da so‘z tolug‘i (söz o‘zagi) buyruqdir (ya’ni bil so‘zi). Demak, turkchada bir tomirdan 98 so‘z undiring emish.

Emdi yusup tugalligiga (mukammaliyati qavoidg‘a) boqayliq: arab, fors, rus, nemis, fransuz tillaridan qay birining sarf (grammatika) kitoblarini olib qarasoq, ko‘ramizkim, bir so‘zni yasamoq uchun bir qancha yozilg‘on, undan so‘ng shul qoidadan tashqari qolg‘on (mustasno) so‘zlar deb to‘rt-besh so‘z ko‘rsatilgan. Turk so‘zlarinda esa, bunday so‘z topilmaydur. Yusupsizlik degan hollar (istisnolilik hollari) turkcha sarfda sira yo‘qdir. Tilimizning ayni to‘g‘risida ham boyligi, tugalligi bilindimi? Emdi so‘zni turkchaning baxtsizlikdan qutula olmamishdir. Turk tili dunyoning eng baxtsiz tilidir. Turkchaning baxtsizligi arab bosqini bilan bog‘lanmishdir. Arablar bosdiqlari o‘lkaga yolg‘iz hukumatlarini emas, dinlarini, yo‘sunlarini-da tanitgan, oldirg‘on edilar. Musulmonliqlarning tubi, tomiri Qur’on bilan Hadisdir. Shuning uchun yangi musulmonlar arabcha o‘rganishni o‘zlariga vojib deb bildilar, o‘qidilar, o‘rgandilar, sevdilar. Bundan keyin forsi(y)cha va turkcha arabcha bo‘g‘uviga kirib qoldilar. Fors tilining holi butunlay yomonlashdi. Forslar o‘z tillarini tashladilar: kitoblarini emas, o‘zaro yozuvlarini ham arabcha yoza boshladilar. Lekin bu ish ko‘p cho‘zilmadi. Fors tili bir silkinish bilan o‘zini arab bo‘g‘uvidan qutqara oldi. Fors tilining bu silkinishi Eron shoiri Firdavsiyning chiqishi edi. Firdavsiy arabchaliqqa qarshu qaynag‘an, qizig‘an bir millatchi edi. O‘ttiz yil tirishdi, dong‘li “Shohnoma” kitobini yozib chiqardi. “Shohnoma” yozib chiqarudan Firdavsiyning ikkita tilagi bor edi: Eron ulusini arabdan sovutib, eronli tuyg‘usini bermak va arab tilini Erondan surib chiqarmak. Shuning uchun “Shohnoma”ning har bir yerinda eronlini maqtag‘an shoir arabliqqa kelganda:

Zahir shutur xurdan susi mor,

Arabro ba joyi rasidast kor.

Ki taxti Kayonro ko‘nad orzu,

Tfu, bar tu, charx gardun tfu!

deb qiyqirmishdir. Bu so‘zlarning turkchasi shudir: “Tuya suti bilan ilon eti yemakdan boshqa ish bilmagan arabning ishi, shu yerg‘a chiqmishkim, Eron imperatorining taxtini istaydir. O, shu ishga sabab bo‘lg‘an falak, tfu senga, tfu!”

Yana shuning uchundirkim, Eronda arabcha hokim bo‘lg‘an bir zamonda yozilg‘an “Shohnoma”da arabcha so‘zlar yo‘q darajada ozdir. Firdavsiy bu iki tilakni bilib, onglab, ishga kirishganini bildirmakchi bo‘lib, yozadirkim:

Bas, ranj burdam soli si,

Ajam zinda kardam ba dini forsiy

demishdir. Turkchasi: “Bu o‘ttiz yil ichida ko‘p emkaydim, Eronni forsiycha yozdıg‘ım shu kitob ila turg‘izdim” demakdir. Forsiy ishdi shunday qilib yoqasini qutqormish. Lekin, bizning baxtsiz turkchamiz bir Firdavsiyni yetishtira olmamish.

Dunyoning eng boy tili bo‘lg‘on turkchamiz yolg‘uz arabcha qumruqlar bilan emas, forsiycha tepkilari bilan daxi ezilmishdir. Ko‘zlarimizni to‘rt ochib qaraylik, dunyoning eng buyuk hakimi bo‘lg‘an Ibn Sino turkdir. Ikkinchi Arastu atolg‘an Forobiy turkdir. Arab tilini mangulik tirgizib kelgan Javhariy turkdir. “Vahdati vujud” falsafasining imomlaridan bo‘lgan Jaloliddin Rumiy turkdir. Forsiy adabiyotning payg‘ambarlaridan bo‘lg‘an Nizomiy daxi turkdir. Shu yerda otlari yozilg‘on kimsalarda yolg‘uz turk ulusini emas, butun dunyoning ulug‘ kishilarindan erurlar. Ikki turk ulusi bunlarning asarlarindan osig‘lanolmay qolmish, balki o‘zlarini ham yaxshig‘ina taniyolmay qolmishdir. Bunlar o‘z bitiklarini turkcha yozsalar edi, bukun turk ulusining holi ehtimolki boshqa turli bo‘lur edi. Baxtsizliq bundan-da ortiq bo‘lurmikan?! Turk o‘g‘li turk bo‘lg‘on Mahmud G‘aznaviy Firdavsiyni chaqirib, turk ezilishini ko‘rsatgan “Shohnoma”ni yozdirsun-da, har yo‘liga bir oltun bersun. Shul baxtsizliqdirkim, turk o‘g‘li bo‘lg‘an Usmonli hoqonlari o‘z tuyg‘ularini forsiycha she’r bilan so‘ylatmişdir. Yana shul baxtsizliqdirkim: Kafkaziya turklarining yoqalarin tutmish-da forsiy tilining hurmati uchun sakson yerinde hashtot dedirmishdir.

Turkcha baxtsizdir. Ming yildan beri ezila kelmishdir. Lekin bitmamishdir. Bitmas, yashamishdir, yashar. Negakim, boydir. Turkcha yashamishdir. Yashar, lekin o‘zini arab, fors tillarindan qutqara olurmi, yo‘qmi? So‘zni bu yerga yetirgach, barmog‘imni yaraning o‘zagina bosmish bo‘ldim.

Bu sordig‘img‘a ikki turli javob kelar, bilgilidir: ha, yo‘q. Emdi shu “yo‘q” deganlar bilan yurishaylik. Bunlar deylarkim, turkcha arab fors tillarindan qutulolmas! Nechun? Mana dalillari: Chunki, arab, fors tillari boydir. Buni javobini berdikkim, turkcha ham boydir. Chunki, bukungi turk dunyosining bilimli ulug‘ yozuvchilari shu yo‘lga kirmishdir. Bunga javob beramizkim: Turk dunyosining ulug‘ hakamlari bo‘lg‘an Forobiy bilan Abu Ali o‘z asarlarini arabcha yozarg‘a qo‘l qo‘yg‘an edilar. Siz nechun ularning izidan chiqdingiz? Siz Abu Alining izidan chiqqanda, biz-da sizning izingizdan chiqa olsaq kerak. Chunki tilimizda ko‘b narsaning oti yo‘qdir. Javobimiz: Bu so‘zdan tilagingiz nimadir? Shul choqda tilingizdag‘i arab, fors so‘zlarining turkchasi topilmaydir demakchi bo‘lsangiz, so‘zingiz yanglishdir. Turkchani bilmas ekansiz. O‘rganing. Hozirgi so‘zlarimizdag‘i arabcha, forsiychalardan bir nechasi uchun turkcha topilmaydir, desangiz to‘g‘ridir. Biz ham ularni chiqarmoqchi emasmiz. Unlarni olurmiz, lekin o‘zimizniki qilurmiz. Turkchalashtirurmiz. Qoidaning turkchasi yo‘qdur. Sarfning-da turkchasini topolmadik Ikisin daxi olurmiz. Lekin, siz kabi qavoyidi sarfiya demasdan, sarf qoidalari dermiz. Chunki, ilmiy istilohlarning turkchasi yo‘qdir. Kim dedi buni? Shamsning turkchasi quyoshdir. Kavokibning turkchasi yulduzlardir. Manorning turkchasi olov, o‘tdir. Sahobi munavvar — yorug‘ bulut, handasa — o‘lchov xat, chiziq, zoviya — burchak, puchmoqdir. Kavokibi sobita — turg‘uvchi yulduzdir. Kavkabi zu zanb — quyruqli yulduzlardir. Tuzuk, bir necha istilohlarning turkchasini bu kungacha topolmag‘anmiz, ularni saqlarmiz. Chunki, turkchamiz qabodir, daqqidir, adabiyot tili emasdir.

So‘z bu yerga keldimi? Chidamoq qo‘ldan kelmas! Qaboliq, daqqiliq ko‘rsatmoqchi bo‘lib deymizki: Siz ulusingizni sevmaysiz. Shuning uchun turk ulusi va turk tilining siz bilan ishi yo‘qdir. Qarshingizdagi kishilar bu so‘zni eshitib o‘tirmaslar, qilarini qilarlar. Men ulusimni jonimdan ortiq sevaman derlar. Bunlarning mana shu so‘zlari qumuchdir. Tushingizda siz bir xotinni sevgansiz, tirishib, jon chekishib, kuch bilan uyig‘a kiribsiz, yonig‘a suqulg‘andan keyin, yuzig‘a qarab: “Men sizni ko‘p sevaman, siz ko‘b chiroyliksiz, lekin shu ko‘zingiz ko‘b daqqidir, shuni chiqarib tashlang. Burning yomon is beradir, shuni kesib oting”, - desangiz sevgilingiz bo‘lg‘an xotun iki-uch tayoq urub sizni quvmasmi? Albatta, quvar. Turk ulusini sevamiz, lekin tili qabodir, musiqasi totsizdir, tarixi qorong‘udir deganlarning ham bir-ikki tayoq yeb, quvilmoqlari kerakdir. Lekin, turk tili baxtsizdir.

“Ishtirokiyun”, 1919-yil 12-iyun, 32-son.

Hurshid Devran

HURŞİD DEVRAN

Şair, yazar, tarihçi, çevirmen, gazeteci ve senarist olarak bilinen Hurşid Devran 20 Ocak 1952 yılında, Semerkand’da doğdu. 1977 yılında Taşkent Devlet Üniversitesinin Gazetecilik bölümünü bitirdi.

Hurşid Devran özellikle tarihî konulardaki şiir, kıssa ve tiyatro eserleri ile günümüz Özbek edebiyatının gelişmesine büyük katkı sağlamıştır. Şiir kitapları: “Kadrdan Kuyaş” (1979), “Şeherdegi Elma Darahtı” (1979), “Tungi Bağlar” (1981), “Tomarisning Közleri” (1984), “Balalikning Avazı” (1986), “Kaknus” (1987), “Dengiz Yaprakları” (1988), “Kırk Aşık Defteri” (1989), “Bahardan Bir Kun Aldın” (1997) vd. Hikâye kitapları: “Semerkand Hayalı” (1991), “Sahibkıran Nebiresi” (1995), “Şehidler Şahı” (1998), “Bibi Hanım Kıssası” (2006) vd. Tiyatro eserleri: “Mirza Uluğ Bey” (1994), “Amir Timur” (1996), “Babür Şah” (1999) vd. çevirileri: Namık Kemal; Celalettin Harzem Şah (1997), “Deniz Yapraklari” (Japon edebiyatından seçmeler, 1988), “Kırk Aşık Defteri” (Türk Edebiyatından seçmeler, 1989) vd.

Aldığı ödüller: Özbekistan Halk Şairi Unvanı (1999). Uluslararası Kâşgarlı Mahmud (1989), Uluslararası Altın Kalem Ödülü (2009), Azarbaycan Müşfik Ödülü (5.06.2013).

ESKİ ŞEHİR

Bibi Hanım türbesi harabelerinde

Son defa yansır ve söner gün ışığı.

Uyanmaya başlar Güneş nefesinden

Uyuyan, uyuklayan kara kabir taşı

Dar, yılan izi sokaklar kaybedince yolunu,

Yılan gibi sürüklenir nurefşan tünde

Işıldamaya başlar yasa boğulan

“Zici Köregan”ın izi gökyüzünde

Uyukluyor duygun kuşlar çalılıklar içinde,

Uykusunu bozar hassas kuşların, rüzgar

Bir de inatçı eşeğini dürten sessizce,

Evine dönmekte olan pazarcı ihtiyar.

Göklerden çatıya düşen parlak bir yıldız

otları, bitkileri yakmaya başlayınca,

kambur koca misali kocamış gündüz

Şah-ı Zinde tarafa geçer gizlice

Eski şehir uyur, uyukluyor asmalar,

Kerpiç düvarlara sıkıca sarılmışçasına.

Uyur pazarlarda kavun, armutlar,

Rüyasına ıtırlı bağlar girmişçesine.

Gece sükûnetinde dökülür yere

yıllar nefesinden nemlenmiş toprak.

Çocuk gibi şaşkın bakar şehire

Bir köşeye sığınmış bahçe küçücük.

SEMERKAND’DA SABAHI KARŞILARKEN

I

Tün gezinir... Kara giymiş yolcu misali üzgün

tün gezinir. Bakmaya imkan vermiyor tün.

Yorgun düşer gözüm yaklaşınca tün duvarına

Karanlık ve sonsuz gölge duvarıdır - tün.

Dikilirim, farkındayım yakındır seher

ve karşımda aklar içre uyanır şehir.

Ancak, benim sabaha dek yaşamam gerek,

bazen yıldız, bazen ay’a benzemem gerek.

II

Kara sahra toprağından filizlenir tan,

Yükselir o nihal gibi göğe, güneşe.

Hayretlerim gizlemeden bakarım o an

bakarım hep gözde surur, ana şehrime.

Nerde kaldı Bibi Hanım?! Uluğ Bey nerde?!

Ah, kimilerinin kemikleri parlıyor ince

Semerkand’ın seması aydınlanınca,

Zerefşan misali arazide kaybolur gece

Sabah vakti olunca, yolunu şaşırmış rüyalar

gibi gökte ağır ağır uçuşurlar argın kuşlar.

Ah, bu  kuşlar geliyorlar sanki Güneşten -

geliyorlar, uzaklarda kalmış Efrasiyap’tan.

El uzat yeter ki, ellerine konacak onlar

ve avucunda kalır toza dönüşmüş yıllar.

EFRASİYAP SÖZÜ

Yazın gelirsen, tozu yutarsın.

Toza dönüşmüş insanın tozunu -

Yüreğini, ellerini, gözlerini yutarsın

Güzün gelirsen, yağmurlar yıkar seni.

Yağmura dönüşmüş insanların derdi,

Göz yaşları, arzuları, tasaları yıkar seni.

Kışın gelirsen, soğuklar ezer seni.

Soğuğa dönüşmüş insanların hiddeti,

Nefreti, intikamı, namusu ezer seni.

Baharda gelirsen, çimenlerim alkışlar.

Çimene dönüşmüş ataların ömrü -

Sonsuzluk, cesaret seni alkışlar.

Gel, yavrum, uzan, göğsümde titreyen

çimenlik üstüne uzan, çünkü sen benim

Yazım, Güzüm, Kışım, İlkbaharımsın.

***

Ne kadar da berrak, mavi gökyüzü,

Kuyu kadar derin, derin gökyüzü

Şah-ı Zinde üstünde, bir bak!

Mezartaşlar içre şaşırmadan,

Gidiyorum ince kaldırımlardan.

Ne kadar da berrak, mavi gökyüzü.

Efrasiyap taraftan, işte

Gelir saman yüklü araba -

Ansızın parıldar tırpanlar.

Ah, yüreğim telaşlanma anca,

Saman üzerinde uzanmış

Çocuk, sen değilsin ya!

Keşki, dönsem o arabada,

Efrasiyap bozkırlarından

Dönsem argın o arabada.

Ne kadar da berrak, mavi gökyüzü,

Kuyu kadar derin, derin gökyüzü,

Şah-ı Zinde üstünde anne!

SEMERKAND HAKKINDA TÜRKÜ

1. GÜNDÜZ

Sokakları sabah akşam dinmeden

Tekrar eder durur sanki bir yankı.

Uzaktaki gemi gibi durmadan

dalgalanır durur Registan yalnız.

O gemiyle gelmiş gibi, inerek

emekler, susayan tan ağartısı.

Ona geçmişin fikrini katarak

Taşhavuz tutuyor avucuyla su.

Gökte mavi ırmak yüzüyor sanki,

Sanki akar durur masmavi keder.

Timur’un attığı mızrak misali,

Göğe saplanmış durur minareler.

Uzaklardan gelmiş özlemin

mezarını ziyaret ettiği gibi,

Bibi Hanım mescidi üzre

işitilir Ulu Kuşlar Çarşısı.

Yol gösterir gibi nurlu kılavuz,

atalara götürür yaşlı kırk zine.

Ve masalın son noktası misali

donuk durur sert Şah-ı Zinde.

Şah-ı Zinde türbelerinde

uyumakta yüzlerce şehir.

Artık, hiçbir zaman orada

gece çökmez, ağarmaz sabah.

2. TÜN (Gece)

Yıldızlara bakıp sermest

uğulduyor bahçeleri.

Şehre doğru akıp durur

Efrasiyap çığırları.

Onlar şengil, onlar sarhoş

içmiş gibi güz meyinden.

Yere konar misali kuş

hazanlar - al, turuncu renk.

İhtiyar nineler sessizce

mumlar yakar mezarlıklarda.

Yaz kokusu yaygın iyice

uyuklayan çarşılar içre.

Acımtırak şarap kokusu

avluda geziyor rüzgarlar.

Bir şeyleri arıyor sanki

küplerin başında dolanıyorlar.

Herkes uyur, ancak rüzgarlar

ağaçların saçını tarar.

Asla uyumadan korurlar,

Semerkand’ı o minareler.

3. SABAH

Rüya görmüşüm ben bu sabahleyin,

Titreye titreye ve korka korka.

Giriyormuşum ben mavi şehire,

ben Nevbahar kapısından yavaşça.

Ve yıldızlar tozu kaplamış,

Çimenlerin yeşil kağıdını,

okuyorken, toprak altından

işitilmiş insanın sesi:

- Ben omuzda Efrasiyab’ı

alıp geldim, gel, koşa koşa.

Düşte görüp her gün Güneşi,

Saçım kar misali ağardı.

... Uyandım ve çıktım sokağa

Şelaleye benzerdi gece.

Kız misali uyuyan tüne

ben kalbimi verdim o gece.

Gökyüzüne baktım gözüm kamaştı,

Gök cam gibi saydam ve berrak.

Yar evinin kapısından sarkmıştı,

Şelaleye çok benzeyen sarmaşık.

Ve güz Güneşi sarmış bahçede,

Ana şehrim seni düşündüm.

Yaşlı bahçeler uyandığında,

Sabahlara sindi düşünüm.

Қаҳрамон руҳияти ва сўз

Қаҳрамон  руҳияти ва сўз

Инсоннинг ботиний олами суҳбатларда,  музокараларда у ёки бу даражада зоҳир топиши шубҳасиздир. Бадиий  адабиётда бу жараён диалог ва монологлар орқали намоён бўлади. Асар қаҳрамонларининг суҳбатлари, баҳс-мунозараларининг биз кўниккан суҳбатлардан , шунчаки кайфий мунозаралардан фарқи шундаки, асардаги диалоглар адибнинг бадиий ниятига алоқадор бўлгани боис эстетик ёқимли ва асарнинг яхлитлигини таъминловчи бадиий унсур ҳисобланади. Шу сабабли ёзувчи қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларинигина эмас, қалби ва қиёфаси, ботини ва зоҳири, маънавий ва моддий мавжудияти ўртасидаги инжа мувофиқликни топа билиши ва бу ҳолатни сўз руҳи билан уйғунлаштира олмоғи лозим. Қаҳрамоннинг тафаккур тарзи, дунёқараши, ижтимоий савиясига  муносиб ҳаёт бичими топиш ўта мураккаб фаолият. Бунинг учун характер ва ҳаёт мантиғини жиддий кузатиш ва моҳиятини равшан ифодалай олиш зарур бўлади. Зеро асар тилининг гўзаллиги унинг равонлиги, аниқ ва ихчамлиги билан белгиланади. «Шу маънода диалог маҳорати ёзувчи талантининг, унинг ҳаётни қай даражада чуқур билиш ва инсон табиатини зукколик билан ҳис қилишини очиб кўрсатувчи заргарлик калитидир» (Ғофуров И. Гўзалликнинг олмос қирралари. Адабий ўйлар. Т., 1964.  141-б).

«Кеча ва кундуз»даги диалоглар силсиласида қаҳрамонларнинг ички дунёси, ақл-заковати, фаҳм-фаросати ва ахлоқий қиёфаси ўзининг барча қирралари билан намоён бўлади. Асардаги Раззоқ сўфи билан  Қурвонбиби ўртасидаги диалогни эслайлик: Қурвонбиби сўфига ёқадиган бир сўз топгандай, дадиллик ва бемалоллик билан кулиб туриб гап бошлади:

-Мен Зебини бир жойга жўнатиб ётибман.

Сўфи бу сафар бақирмаса ҳамки, дағал бир овоз билан сўради:

-Қаерга? Нега?

-Ойдинкўлдаги Халфа эшонимизнинг кичик қизлари бир-иккита ўртоғини «баҳорлашиб кетинглар» деб чақиртирган эканлар. Шуларнинг биттаси Зеби, яна биттаси унинг ўртоғи Салтанатхон экан. Салтанатхон аравани қўштириб қўйиб, ўзи Зебини айтгали келибди. Йўқ десак қандай бўлади?

Хотини нима деса «йўқ» дейдиган сўфи бу сафар бирданига «йўқ» демасдан, хаёлга кетди.(...)

Сукут узоққа чўзилгандан кейин Қурвонбиби энди бу сафар жиддий бир чеҳра билан:

-Нимага индамайсиз? Хўп денг! Катта одам, уят бўлади. Бир яхши хотинлари, бир отинча қизлари борки... Ўзларини бўлса ўзингиз биласиз,-деди.

Сўфи негадир:

-Биламан, фитна, биламан!-деб қўйиб, яна жим бўлди.

Энди Қурвонбиби яна ҳам жиддийлашди:

-Бўлмаса «йўқ» денг. Салтанатхонга жавоб берай, кетсин! Азонда келган эди.

Шундан кейин сўфининг тили айланди:

-Шошма, фитна! «Йўқ» дема, майли, бора қолсин...

Қачон келади?

-Индинга эрта билан ё кечқурун.

-Эшонойимнинг раъйларига қарасин.

Сўфи ўрнидан турди. Картдан тушиб, кавшини кияркан:

-Овозим бор деб ашулага зўр бермасин, деди. Номаҳрамга овозини эшитдирса рози эмасман!.(18-19)[1]

Ушбу диалог қаҳрамонларнинг ўзаро муносабатларини, ўзига хос руҳий дунёларини ва асарнинг мазмун-моҳиятини очишда муайян вазифани адо этиш билан эътиборга лойиқ. Раззоқ сўфи тунд ва дағал табиатли одам. Шу билан бирга хотини ва қизининг кўнгли билан қизиқмайдики, қизини «қиш ичи сиқилган кўнглини ёзиб келиш учун» қишлоққа юборса. Бироқ, Қурвонбиби сўфидан ижозат олиш «илмини» чуқур эгаллаган. Қурвонбибининг бу маҳоратини ёзувчи қизлар нутқи орқали ғоят жонли ва ишонарли қилиб беради:

«-Қурвон холам боплади!-деди Салти.

-Энам гапга уста. Эшондан тушганини кўринг. Эшон десангиз отам ўлганини ҳам билмайди... Худо муни эшонлар учун яратган».(18)

Шу боис ҳам сўфининг бироз  аввалги авзои масаланинг қизлар ҳисобига ҳал бўлишига тўсиқ бўла олмади. Қурвонбиби  «халфа эшон» сўзига алоҳида урғу бериб айтишдан бошлагач, хотини нима деса «йўқ» дейдиган одам бу гал хаёл суриб кетди. Табиийки, Қурвонбиби қулай фурсатни қўлдан бериб қўймаслик тараддудида оғзидан бол томиб халфа эшонни мақтагани-мақтаган. «Бир яхши хотинлари, бир отинча қизлари борки... Ўзларини бўлса ўзингиз биласиз...» Тилимизда -лар кўплик шаклининг ҳурмат маъносида ҳам қўлланиши меъёрий ҳолдир. Мазкур вазиятда ҳурмат маъносини тугал ифодалаш  учун  ёлғиз     «-лар»нинг ўзи етарли бўлмагани боис «яхши» сифатлаши келтирилади. Бироқ, бу билан ҳам қониқиш ҳосил қилмаган ёзувчи «яхши»нинг шунчаки «яхши»лардан фарқли, алоҳида «бир яхши» эканлигини урғулашни лозим кўради. Қурвонбибининг мақсади-қизлари учун эридан рухсат олиб бериш. Шу мақсадда ўзи кўрмаган, билмаган халфа эшонни ва унинг хотин-болаларини тавсифу таърифлаш билан овора. Эшоннинг хотини «бир яхши» экан, «аъло» бўлганида ҳам сўфи учун заррача аҳамияти бўлмас эди. Қизи-ку «бир отинча» экан, фаришта бўлмайдими? Сўфи учун муҳим бўлган нарса ўша отинчанинг отаси, ўша «бир яхши» хотиннинг эри халфа эшонлигидадир! Сўфи қизига рухсат беришда айнан шу нарсага алоҳида эътибор берган. Бундан ташқари суҳбат якунида ҳолатни янада ойдинлатувчи бир изоҳ бор:

«Бу сафар одамга ўхшаш гапириб, Қурвонбибини қувонтирган Раззоқ сўфи шу сўзлардан сўнг яна ўз жимлигига қайтди. Бироз сўнгра салласини кийиб, яхтагини қўлига олгандан сўнг:

-Хуржунни бер, фитна! Бўлмаса, иккита қоп бер!-деб қолди. Қурвонбиби қопни узатар экан, эрининг қўлига шу топда бир оз пул тушганини, энди каттароқ харид қилиш учун бозорга кетаётганини ва ҳалиги зўр илтифотнинг ҳам пулнинг кучи билан бўлганини англади...»(19)

Сўфининг ғазабдан тушишига сабаб бўлган омиллардан бири халфа эшоннинг «юз-хотири» бўлса, иккинчиси «пулнинг кучи»дир. Қурвонбибининг эшонойини айланиб-ўргилиб мақташлари-чи? Уларнинг таъсири, кучи асло сезилмадими? Аслида халқда «яхши гап илонни инидан чиқаради» деган нақл бор. «Илонни инидан чиқарадиган» яхши гаплар сўфига кўпам кор қилавермасди. Қурвонбиби буни билади. Лекин ўзи танимаган бир одамни олқар экан, худди кўргандек, кўп қадрдон кишиси ҳақида сўзлаётгандек ҳолатга кириши унинг характери билан ҳам боғлиқ. Қурвонбиби ҳеч кимга ёмонлик соғинмайдиган, ҳаммани ичидан севадиган, бағри кенг, очиқ кўнгил ва айни дамда содда ўзбек онаси.

Эътибор берилса, ушбу суҳбатнинг асар тақдирида муҳим роль ўйнаши аён бўлади. Мазкур диалог пировардида Зебилар қишлоққа бришга изн оладилар. Воқеа-ҳодисаларнинг кейинги такомили шу суҳбат билан бевосита боғлиқ. Диалогнинг асар учун нечоғли қимматли эканлигини назарда тутиб, баъзи ўринларга қайта мурожаат қиламиз. Раззоқ сўфи якка-ю ягона қизнинг отаси. У жоҳил, дағал бўлгани билан барибир ота эмасми? Жавоб беришдан аввал узоқ сукутга чўмади. Отасининг бу ҳолатини ичкаридан кузатиб турган Зеби: «Отам осонлик билан маъқул гапга кўнадиган одам эмас... Жим туриб қолишини кўринг: ҳали ҳам чурқ этмайди» дейди. Зеби ва онасининг назарида «маъқул» кўринган нарса ота дунёқарашида қай тарзда таҳлил қилинаётган экан? Раззоқ сўфининг тундлиги боис буни билишимиз қийин. Лекин халқда кенг тарқалган ақидага кўра ота кўнгли баъзи нарсаларни олдиндан сезаркан. Сўфининг узоққа чўзилган сукути замирида қизининг тақдири билан боғлиқ ички сезимлар ётмаганмикан? Шу маънода "сўфи негадир:

- Биламан, фитна, биламан!-деб қўйиб яна жим бўлди" ифодаси диққатни тортади. Ёзувчи «негадир» сўзига сўфининг ҳадигини, гумонини юклай олган чамаси. «Биламан» сўзининг такрорланиши ва яна жим қолиши... Буларнинг бари инсон онгида   кечадиган, лекин англаниши қийин бўладиган ҳолатларнинг, сезимларнинг ифодасидир. Сўфи ота сифатида ва инсон сифатида шуур остида рўй берадиган ана шундай жараёнларни бошдан кечираётгани аниқ. Раззоқ сўфи умри давомида шаклланган характеридан ва кўникмаларидан чиқиб кетиши маҳол бўлганидан қизига изн берди. Эшоннинг раъйи ва пулнинг кучи бу борада асосий вазифани бажарган бўлса-да, сўфига далда берган яна бир сир бор. Ўша сирни сўфининг нутқидан қидирамиз:

«-Овозим бор деб ашулага зўр бермасин,-деди,-Номаҳрамга овозини эшитдирса рози эмасман!». Демак, асар сўнгидаги кўргиликлар Зебининг овози орқали келишини Сўфи қайсидир маънода сезган. Фақат масалани ҳамма сингари осонгина ҳал қилган: «Ундай қилмаса, бундай бўлмайди» қабилидаги ечим Раззоқ сўфига далда берган бўлиши мумкин. Яъни: «ашула айтмаса, номаҳрамга овозини эшитдирмаса, паранжини ечмаса ҳаммаси яхши тугайди» каби табиий ишониш тарзи отанинг кўнглидаги ғашликларни қувиб юборган бўлса ажаб эмас.

Ёзувчининг маҳорати қаҳрамонларнинг туйғу-кечинмаларини теран англаши ва ҳар бир қаҳрамоннинг савиясига, дунёқарашига, руҳий оламига ғоят мос келадиган сўз топа билишида ёрқин намоён бўлади. Жумладан, ёзувчининг ардоқли қаҳрамонларидан бири, китобхон меҳрини оҳанграбодек ўзига жалб қилувчи мафтункор Зеби нутқидан унинг онги, маданий савияси ва уни бошқалардан ажратиб турувчи ўзига хос характерини пайқашимиз мумкин: «Сўфининг бу авзойини кўргандан кейин икки қизнинг борқадар умиди ҳам узилиб бўлди. Зеби бу умидсизликни яшира олмади:

"- Ўйнашмай ўлайлик, энди отам ҳеч қаерга чиқармайди...

Салти ҳам ўз ташвишини англатди:

- Нима қиламиз энди? Сиз бормасангиз, мен ҳам бормайман... Энахон тоза койийди-да.

- Тек ўтирган бўлсак кўнгли юмшармидикан?-деди Зеби.

Салти индамади. Бироздан сўнг яна ўзи илова қилди:

- Кўнгли ўлсин, юмшаган вақтини кўрганим йўқ! Катта-катта харсангтошларни сой бўйига девлар ташлаган, дейди... Энг каттасини отамнинг кўкрагига ташлаб қўйиб, «мана шу сенинг кўнглинг!» деганмикан, яшшамагурлар!"

Халқ тилининг ранг-баранг бўёқларидан уста рассомдек маҳорат билан фойдалана олган ёзувчи Зеби нутқи орқали воқеа бўлиб ўтаётган вазиятни, шароитни жонли ва тугал тасвирлаш билан бирга «ардоқли» қаҳрамоннинг ўша муҳитга муносабати, хусусан оиладаги ўрни ва эркини ғоят ишонарли тарзда акс эттиради. Зеби оиладаги якка-ю ягона қиз. У ҳар қанча эркалик қилса, ҳар қанча шўхлик қилса ярашгулик қиз. Лекин Зеби ундай қила олмайди. Эркалик у ёқда турсин, озиб-ёзиб бир севингани, дугонаси билан бир қувнаб-шодлангани ҳам баджаҳл отанинг тор кўнглига сиғмади. Зеби булар ҳақида ўйлашни ҳам истамайди. Ҳатто бундан бошқача бўлиши мумкинлигини тасаввур ҳам қила олмайдигандек кўринади. Отасининг ўзига ва онасига нисбатан совуқ, бегоналардек муносабатни сингдира олмаса-да, дилидагини тилига чиқаришни эп кўрмайди. Зеби ана шундай шароитда ўсиб-улғайгани боис барига кўникиб кетган эди. Бироқ шундай вазият юзага келдики, беихтиёр «кўнглини ёришга», ички исёнини ошкор қилишга жазм этди. Қиз руҳиятидаги дастлабки умидсизлик дарҳол унинг тилига тўкилди:  

"- Ўйнашмай ўлайлик, энди отам ҳеч қаерга чиқармайди...". Кўриниб турибдики, Зеби ўзини бўлиб ўтган воқеада асосий айбдор деб ўйлаяпти. Шу сабабли қилган хатосини эмас, «айбига» яраша жазонинг муқаррарлигини фаҳмлаб, жазо турини ҳам ўзича чамалаб бўлди. Бироз вақт ўтиб, юрак дукури босилгандан сўнг: «Тек ўтирган бўлсак кўнгли юмшармидикан?»-дея ўзига савол беради. Демак, Зеби юз берган воқеани таҳлил қила бошлади. Энди у отасининг ҳам айби йўқмикан деган мулоҳазага бормоқда. Ўйнашганлиги учун «жавоб бермаслиги» аниқ бўлди, гўё. Лекин тек ўтирганида изн берармиди? Зеби икки ҳолатни қиёс қилиш орқали отасининг ҳам айбсиз эмаслигини фарқлади. Фақат Зебининг бу тарзда ўйлаши унинг наздида отага нисбатан ҳурматсизликдай туюлди чамаси, айбдорни бошқа жойдан қидиришга киришди ва топди ҳам: Айбдор ёвуз кучлар-девлар бўлиб чиқди. Натижада Зеби дугонасининг олдидаги маҳжубликдан ҳам қутулган бўлди. Эсласангиз, ҳовли супуриш эпизодида Зеби қўлига супурги олишни истамаса-да, ўртоғининг «бу қиз энасининг гапига кирмас экан» деган ўйга боришини ўйлаб, индамасдан қўлига супурги олган эди. Худди шунинг сингари Зеби отасини ёмонлайверса ўртоғи «бу қиз отасини ҳурмат қилмас экан» деб ўйлаши мумкин эди-да. Зеби шу тобда отасини эмас, отасининг кўкрагига энг катта тошни ташлаб, «мана шу сенинг кўнглинг!» деб кетган девларни койиётган, уларни айблаётган эди.   

М.Юлдашев. Чўлпон сўзининг сирлари. Тошкент: Маънавият, 2002.

---

[1] Романдан келтирилган бу ва бундан кейинги мисоллар ушбу нашрдан олинган: Чўлпон. Асарлар. Уч жилдлик. II жилд. О. Шарафиддинов таҳрири остида. - Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994. Қавс ичида китобнинг мисол олинган саҳифаси кўрсатилган.