Чўлпон ва ўзбек адабий тили

ЧЎЛПОН ВА ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ

Абдулҳамид Сулаймонқул ўғли Чўлпон (1897-1938) ўзбек адабиётининг бениҳоя ёрқин сиймоларидан бири сифатида бадиий тил бобида ўзига хос мактаб яратган сўз санъаткоридир. Унинг бадиий тил маҳорати жуда кўп ёзувчилар учун ибрат мактаби бўлганлиги, бундан кейин ҳам бу мактабда бадиий сўз оламига қадам қўядиганларнинг неча-неча авлодлари самарали сабоқ олмоғи шубҳасиз.

Аввало таъкидламоқ жоизки, Чўлпон ўзининг баракали бадиий ижоди билан ўзбек адабий тилининг ривожи ва бойишига жиддий ҳисса қўшган ҳассос адибдир. Унинг шеърий, насрий, драматик, публицистик ва бошқа асарларида ўзбек тилининг гўзаллиги, бойлиги, туганмас ифода имконлари ўзини тўлиқ намоён этган. Бу асарларни ўқиганда, маҳоратли адибнинг ўзбек халқ тили хазинасини нечоғлик тугал эгаллаганлигига, бетакрор сўз ижодкори сифатида бу хазинадаги унсурларни ўз бадиий ниятига нечоғлик мувофиқ тарзда сайлай билганига, тилдаги лисоний воситаларга нақадар сайқалу жило бера олганига, бу бирликлардаги маъно инжаликларидан жуда катта усталик билан фойдалана олганига такрор ва такрор амин бўлмоқ ва ҳайратланмоқ мумкин.

Назм - тил, хусусан,  сўз ўзининг бутун ифода имкониятларини, оҳангу мусиқасини ҳам, маъно товланишию инжаликларини ҳам, турфа муносабату ҳаракатини ҳам намойиш эта оладиган синоатли саҳна. Бу саҳнанинг моҳир меъморлари бизнинг минг йиллик адабиётимизда беҳисоб бўлиб, уларни қадим Мовароуннаҳру Хуросоннинг покиза осмонидаги мангу ярқироқ юлдузларга менгзаш мумкин. Тайинки, бу юлдузлар силсиласида Чўлпоннинг алоҳида ўрни бор. Шеърни «ипакдан кўйлак кийган тил» деб билган Чўлпон назмининг тили ўзига хос шундай бетакрор ва назокатли дунёки, унда ҳар бир сўз мунтазам маъно-мазмун, тиниқ образ, яхлит бадиият учун куюниб яшайди.

Албатта, назмда сўз, оҳанг ва маъно рақси учун имконлар сўнгсиз. Аммо, маълумки, насрда бу имкониятлар назмга нисбатан унчалик катта эмас. Шунга қарамасдан, Чўлпон насрда ҳам айни имкониятларни мукаммал ва мунтазам топа билган, уларни ишга сола олган улкан сўз устасидир.

Чўлпоннинг бутун ижодида «Кеча ва кундуз» романи нафақат ғоявий-бадиий жиҳатдан, балки поэтика ва бадиий тил маҳорати жиҳатидан ҳам алоҳида ўрин тутади. Ёзувчи бу асарини ўз ижодининг сўнгги паллаларида яратган, бу ҳақда турли қарашлар бор, аммо адиб ижодини чуқур тадқиқ этган адабиётшунос Д. Қуроновнинг кўрсатишича, романнинг 1933 йилда тугатилгани ҳақиқатга яқинроқ (Чўлпон ҳаёти ва ижодий мероси. 1997, 52-бет). Шунинг учун ҳам Чўлпон бу пайтгача бўлган даврда турли жанрларда кўплаб асарлар яратиш жараёнида бадиият борасида тўплаган барча тажрибаларидан ушбу романни ёзишда тўла фойдаланган. Бу ҳақда Д. Қуронов мана бундай деб ёзади: «Маълумки, кўп мутахассислар романни ўзида ҳар учала адабий турга хос хусусиятларни уйғунлаштирувчи синтетик жанр деб ҳисоблайдиларки, бу хил қараш жиддий асосга эга. «Кеча ва кундуз» романининг бошларида кузатилувчи сюжет ривожидаги драма сюжетига хос шиддат, қаҳрамонлар руҳиятини очишда кузатилувчи драмага хос усуллардан кенг фойдаланилгани, диалогларнинг юксак маҳорат билан яратилгани фикримизнинг далилидир. Айни пайтда, Чўлпон рус ва Европа адабиётидан таржималар қиларкан, улардан ижодий таъсирлангани, ўргангани табиий. Шу маънода, «Кеча ва кундуз»га Чўлпоннинг шеърият, наср, драматургия, таржима соҳаларидаги изланишларининг маҳсули, уларда эришган ютуқларини ўзида мужассам этган асар деб қарашимиз мумкин».

Ана шу мулоҳазалардан келиб чиқилса, «Кеча ва кундуз» романини Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати борасидаги бетакрорлиги, ўзига хослигини кўрсатиб бера оладиган хира тортмас кўзгу дейиш мантиқийдир.

Бадиий асар тилини мутлақо автоном бир тарзда, яъни умумхалқ тилидан тамоман ажратиб олган ҳолда ўрганиб бўлмаслиги табиий.

Маълумки, асримиз бошидаги ўзбек тили ва унинг услубига форсий, арабий, усмонли турк, татар тилларининг таъсири керагидан ортиқ  эди. Бу ҳолат бадиий асарлар, публицистик мақолалар, умуман газеталар тилида ҳам акс этар эди. Бу табиий равишда ҳар қандай адабий-бадиий матннинг тушунилишини қийнлаштирар, уларнинг таъсир кучини сусайтирар эди.

Илғор фикрли зиёлилар бу салбий ҳолатдан қутулиш борасида жиддий саъй-ҳаракат кўрсатганлар. Чўлпон ўзининг «Тилимизнинг ишланиши» номли мақоласида «Бухоро ахбори» газетасининг тилидаги бундай қусур ҳақида таассуф билан мана буларни ёзган: «Локин йўлдошимизнинг («Бухоро ахбори» газетасининг) доим кўзга қадалатурғон битта зўр хатоси бордирки, уни хайрихоҳлик билан айтиб ўтмасак бўлмайдир. Бизнинг кўрсатмак истаганимиз камчилик - тил, шева камчилиги, тўғриси, тилга аҳамият бермаслик хатосидир. Бош сарлавҳа ёнида «... адабий жаридаи туркия» деб ёзилган бу газета, маълумдирким, ўзбек шевасида чиқадир. Бухоро ҳокимиятининг расмий тили ҳам ўзбекчадир. Бухородек форс-эрон таъсирига ортиқ ютулуб кетиб, ўз тилидан ажралиб қолғон бир ўлка учун, у ердаги кўпчилик авом учун тилнинг аҳамияти жуда зўрдир. Ҳолбуки, «Ахбор» йўлдошимизда бу жиҳатга сира диққат этилмайдир ёки этила олмайдир. Унинг ярим татар ва чала-була ўзбек шевасида босилатурғон мақола ва хабарларидан бир неча мисол кўрсатай...».

1905-1917 йилларда Туркистонда босилган вақтли матбуотни чуқур ўрганган Тадқиқотчилар бу тўғрида мана буларни ёзадилар: «Садои Туркистон» кунномаси ва «Оина» ойномаси ўзбек миллий  адабиёти тилининг ривожи ва софлиги учун фаоллик кўрсатди. Бадиий асарлар ёзишда тушунилиши қийин ёт арабий, форсий жумлалардан фойдаланишга қарши чиқди, «адабиётни вужудга келтирадиган энг биринчи қурол она тилидир» деган шиорни кун тартибига қўйди. Шунинг учун ҳам вақтли матбуот бадиий асарларнинг тилига катта аҳамият бериб, ўз ижодида арабча, форсча жумлаларни ҳаддан ташқари зиёд қўллаган ёзувчиларни қаттиқ танқид қилди: «Бас, биз ақл арбобининг бирор нарса ёза бошласа, ибораларни араб ва форсий луғатлари ила тўлдирмаклари илм ва фазлга  асло далолат қилмайдур. Энг фозил ва комил бўлғон инсонлар ўзларининг кўнгилларидаги фазл ва камолни аҳолининг она тилларида сўйлаб тушунтурурлар» («Туркистон вилоятининг газети», 1914, 85-сон).

Айтиш керакки, асримиз бошидаги тил жараёнларининг аҳволи, жонли сўзлашув тили билан босма асарлар тили ўртасидаги муносабат, ёзма адабий тилнинг шаклланиши ва ривожи билан боғлиқ масалалар жуда анча мураккабдир. Ўзбек тилининг софлиги ва соддалиги учун холис илмий мантиқ билан тинимсиз курашган Абдурауф Фитрат 1928 йилдаги тил ва имло қурултойида сўзлаган нутқида мазкур аҳволнинг туб илдизларини, масаланинг моҳиятини атрофлича очиб ерган: «Бошқа турк эллари томонидан чиқорилғон газетлар ва китобларни ўқидик. Усули жадид мактаблари ҳам очдик. Илгарирак босуб газет ҳам чиқардик. Мактаб учун, газет учун тилимиз керак бўлиб қолди. Уни янгидан қайғура бошладик, тушуна бошладик. Бу ишларни қилғонлар - бизнинг очиқ фикрлиларимиз, зиёлиларимиз эдилар. Буларнинг сонлари оз, ишлари кўб эди. Муаллимимиз, адибимиз, шоиримиз, сиёсийимиз, файласуфимиз ҳаммаси шунлар эдилар. Бунлар шунча ишлари билан бирга тил ва адабиётимизни ҳам чуқурроқ, теранроқ текшира олмадилар. Тилимизни тушунар экан, «кеп қопсиз» каби бузуқ сўзлар, ёзувимизни ахтарар экан, ҳалиги мадраса мактубларига учрадилар. Бунлар, албатта, совуқ эди, ярамас эди.

Ҳолбуки, бир ёқдан тили оз-кўп тузалган татар газетлари ҳам ёзилғон китоблари турар эди. Мана шундай кулинч бир ҳолда қолғон бурунги зиёлиларимиз: «тилимиз илмий, адабий бир тил эмас экан», деган кулинч бир қарашга ҳам келдилар.

Мана шунинг билан мактабларимиз, ёзувларимиз усмонлича таъсири остида қолдилар. Тошкентда очилғон курсларда она тили сабоқлари учун берилган соатларнинг кўбраги усмонличага берилди.

Мана шу ишларнинг ҳаммаси тилимизни таҳқир этиш, тилимизга ҳурматсизлик кўрсатиш эди. Бунларнинг ҳаммаси тил-адабиётимизни яхшигина танимасликдан келган эди. Мана шуларнинг ҳаммасига ёғиқмоқ, исён этмак, шуларнинг ҳаммаси билан курашмак учун ёш ва йигит бир куч 18-йилда майдонга келди».

Бу «ёш ва йигит бир куч» ўзбек тили, имлоси, адабиёти, санъати ва маданиятини миллий асосларда ривожлантиришдай улуғ мақсадлар билан Фитрат раҳбарлигида ташкил этилган ва Элбек, Ғози Юнус, Боту, Саидалихўжа, Санжар Сиддиқ, Қаюм Рамазон, Чўлпон, Шорасул Зуннун каби ўз замонасининг илғор зиёлиларини бирлаштирган «Чиғатой гурунги» жамияти эди. Ўзбек адабий тилининг мутлақо соф ва табиий ўзанларда ривож топиши йўлида мактаблар очган, ўзбек тилининг илмий грамматикаларини яратган Фитрат Бойбўлатов деган кимсанинг туҳматона танқидларига қарши ёзган «Ёпишмаган гажаклар» номли очиқ хатида бу жамиятнинг мақсади ҳақида, жумладан, қуйидагиларни таъкидлайди: «...Мактабларда усмонли тили, усмонли адабиёти она тили дарслари ўрнида қабул қилинди. Мана шу ҳаракатга қарши ўзбек тили, ўзбек адабиёти шиорлари остида «Чиғатой гурунги» ташкил қилинди. «Чиғатой гурунги» ўзбек миллатчилиги, ўзбек тили, ўзбек адабиёти шиорлари остида пантуркист тўдаларга ва шунга берилган ўнг жадидларга қарши курашди».

Фитрат 1919 йилда «Тилимиз» номли мақоласида ўзбек тилининг ўша пайтдаги ҳолатидан бениҳоя ёзғириб, куйиб-ёниб мана бундай деган эди: «Туркча бахтсиздир. Минг йилдан бери эзила келмишдир. Лекин, битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар. Негаким бойдир. Туркча яшамишдир. Яшар, лекин ўзини араб, форс тиллариндан қутқара олурми, йўқми? Сўзни бу ерга етиргач, бармоғимни яранинг ўзагига босмиш бўлдим». 

Миллий адабиётнинг такомилига, энг аввало, бадиий асар тилини соддалаштириш орқали эришиш мумкин деб ҳисоблаган Чўлпон ҳам Фитрат каби ўзбек адабий тилининг табиий, табиатига мувофиқ тарзда ривожланишини таъминлаш йўлида баракали меҳнат қилди. Умуман, Ғ. Абдураҳмонов алоҳида айтиб ўтганидек, «Адабий тил ва унинг услубини соддалаштириш, сўзлашув тилидаги бой имкониятларни ўрганиб, уларни адабий тилга сингдириш жараёни XX асрнинг биринчи чорагида, айниқса, 20-йилларда кенг кўламда олиб борилди» (Абдулла Қодирий услуби ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 1994, 4-5-6-сонлар, 39-бет.). Чўлпон ўз сафдошлари билан бирга кенг оммага тушунарли бўлган ўзбек адабий тилини шакллантириш, бу тилни жонли тилга яқинлаштиришга жиддий ҳисса қўшган. Ўзбек адабий тилининг лексик жиҳатдан бойиши, грамматик жиҳатдан сайқалланиши, мукаммаллашиши, умуман, такомиллашишида Чўлпоннинг хизматлари алоҳида аҳамиятга моликдир. Унинг бу борадаги хизматлари ўз давридаёқ нафақат хайрихоҳлари, балки бешафқат танқидчилари, тўғрироғи, қораловчилари томонидан ҳам иложсиз очиқ эътироф этилган. Масалан, 1927 йилда адибга «Чўлпон йўқсул халқнинг шоири эмас, у миллатчи, ватанпараст, бадбин зиёлиларнинг шоиридир» деган тутуруқсиз сиёсий айбни қўйиб турган Олим Шарофиддинов айни шу мақоласининг ўзида  унинг  тилига  қойил қолиб мана бундай ёзган: «Унинг тили содда, ҳар турли фикр-туйғуларни ифода қилишга ярарлик ҳам нуқсонсиздир. Бу кунги ўзбек адабий тили, шубҳасиз, Чўлпон тилидир. Чўлпон бунинг билан тақдир этарлик, мақтарликдир».

Бетакрор сўз устаси Ойбек ҳам ўша йилларда Чўлпон асарлари тили ҳақида мана бу ҳаққоний гапларни ёзган эди: «Бугунги ёш насл унинг содда тилини, тотли услубини, техникасини кўп севади. Ундан кўп гўзалликлар олади» ( Бу ҳақда қаранг: Рўзимуҳаммад Б. Чўлпон - тонг юлдузи демак. - Тошкент: Ўқитувчи, 1997, 23-бет.). Кўринадики, Чўлпон ўзининг бутун насрий ва назмий ижоди, бутун маърифатпарварлик фаолияти билан ҳозирги ўзбек адабий тилимиз мезонларининг шаклланиши ва такомилига самарали ҳисса қўшган улкан адибдир. Бундай ҳиссани қўша билмоқ учун, энг аввало, ижодкор бу тилнинг тарихини, луғавий заҳирасининг асос манбаларини, маъно-мазмунини чуқур эгалламоғи лозим эди. Чўлпон халқнинг табиатини, тарихини, чинакам миллат фидойиси сифатида миллатнинг бош белгиси ҳисобланмиш тилини фақат китоблардан эмас, балки жонажон халқининг ўзидан тиним билмасдан ўрганган эди. Шунинг учун ҳам мутлақо табиий равишда унинг асарларида қадимий ва бой ўзбек тилининг бетакрор салоҳияти, туганмас ифода имкониятлари ўзининг инкишофини топган.

Чўлпоннинг насрий нутқдаги бадиий маҳоратининг чўққиси бўлмиш «Кеча ва кундуз» романи нафақат ёзувчининг эстетик идрокини, балки яхлит ўзбек тилининг эстетик моҳиятини ҳам намоён эта оладиган асардир. Бу роман тилининг лингвопоэтикасини ўрганиш асосида Чўлпоннинг бадиий тил маҳоратини кўрсатиш мумкин, айни пайтда бу гўзал романнинг лингвопоэтик тадқиқи уста сўз санъаткори тасарруфидаги ўзбек тили ўзининг эстетик вазифасини нечоғлик мукаммал бажаришини далиллайди.

Таассуф билан яна такрор айтиш мумкинки, ана шундай гўзал асарнинг тили ҳанузгача ўзбек тилшунослигида тадқиқот объекти бўлган эмас. Аслида Чўлпоннинг қиёссиз истеъдодини росмана идрок этиш, холис баҳолашда унинг ўзига хос тили калит вазифасини бажариши аниқ. Йирик ва жасоратли чўлпоншунос Озод Шарафиддиновнинг мана бу гапида ана шу ҳақиқат дангал ифодаланган: «Чўлпонни англаш уни мақтаб кўкларга кўтариш эмас, уни идеаллаштириш эмас, унинг номига кўчалару санъат кошоналари қўйиш эмас. Чўлпонни англаш - сўз санъатининг ботиний қонуниятларини теран англаш, уларнинг шоир ижодида қандай зуҳур топишини  англашдир» (Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. - Тошкент: Ёзувчи, 1994, 46-бет).

М.Юлдашев. Чўлпон сўзининг сирлари. Тошкент: Маънавият, 2002.