Бадиий асар тилини ўрганиш муаммолари

Бадиий асар тилини ўрганиш муаммолари

Аввало таъкидлаш керакки, бадиий асар тилини ўрганишда кенг тарқалган икки асосий йўналишни кузатиш мумкин. Бу икки йўналишни Х. Дониёров ва С. Мирзаевлар "Сўз санъати"деб номланган китобларида қуйидагича таърифлаганлар: «Тилдаги ўсиш-ўзгаришларни ўрганишни ўз олдига вазифа қилиб қўядиган аспект - лингвистик аспект, ёзувчининг умумхалқ тилига бўлган муносабати, тил бойликларидан фойдаланиши, ёзувчи маҳорати, стили ҳақида хулоса чиқарувчи аспект - стилистик аспект». Тилнинг муайян тарихий даврдаги ҳолати, айни ҳолатга хос бўлган хусусиятлар, лексик, фонетик ва грамматик ўзгачаликлар, тилнинг ҳозирги ҳолати билан умумий ва фарқли жиҳатларни илмий тадқиқ этиш мақсадида ўша даврга оид адабий-бадиий асарларнинг тили ўрганилиши мумкин. Бунда бадиий асарлар, ёзма ёдгорликлар тили айни мақсаддаги тадқиқот учун фақат материал бўлиб хизмат қилади. Тил тарихини тасвирлаш ва тадқиқ этишда бу йўл энг қадимги ва мустаҳкам лингвистик анъана сифатида яшаб келмоқда. Ўзбек тилшунослигида бу йўналишда жуда кўп тадқиқотлар яратилган. Ана шундай  бир  қатор  ишлар  орасида  таниқли  тилшунос олимлар А. Рустамов, Қ.Абдураҳмонов, Ф. Абдуллаев, Х. Дониёров, Б. Бафоев, С. Аширбоев, Ф. Исҳоқов, Б. Турдиалиев, М. Раҳматуллаева, Т.Жумаев ва бошқаларнинг кўплаб ишларини кўрсатиш мумкин.Бундай йўналишдаги ишларни туркийшуносликда ҳам анча-мунча борлигини таъкидламоқ керак. Масалан, таниқли туркийшунос олим Э. Р. Тенишев ана шундай асарларидан бирида ўз мақсадини қуйидагича ифода этган: «Мақолада XVIII аср туркман шоирлари Давлатмуҳаммад Озодий ва Махтумқули Фироқийнинг шеърий асарлари тили лингвопоэтика ёки индивидуал услуб жиҳатидан эмас, балки бу услубнинг адабий тилга алоқасини тавсиф этадиган хусусиятларнинг жами нуқтаи назаридан ўрганилган» (Тенишев Э. Р. Язык произведений Довлатмухаммеда Азади и Махтумкули Фраги // Сущность, развитие и функции языка. - Москва: Наука, 1987, 196-бет).Бадиий асар тилини «стилистик аспект»да ўрганишнинг асосий мақсади эса бундан фарқ қилади, албатта. Бу ўринда масала тилнинг турли вазифаларга эгалигига бориб тақалади. Ўз илмий ижодининг асосий қисмини бадиий асар тилини ўрганишга бағишлаган Г.О.Винокур тилшуносликда анча эскидан тилнинг коммуникатив ва экспрессив вазифалари фарқлана бошлаганини таъкидлар экан, фикрининг далили сифатида олмон тилшуноси фон дер Габеленцнинг 1891 йилда нашр этилган китобидаги қуйидаги қарашини келтиради: «Тил фикрнинг бўлакларга бўлинган ҳолдаги ифодаси, фикр эса тушунчаларнинг боғланишидир. Лекин инсон тили фақат боғланаётган тушунчалар ва уларнинг мантиқий муносабатларинигина эмас, балки сўзловчининг ўз фикрига муносабатини ҳам ифодалашни истайди; мен фақат ниманидир айтишнигина эмас, балки ўзимни ҳам ифодалашни хоҳлайман ва шу тарзда мантиқий омилга уни ҳар жиҳатдан тўйинтирган ҳолда психологик омил қўшилади» (Винокур Г.О. О языке художественной литературы. М. 1991.с.35).Тилшуносликка оид замонавий адабиётларда тилнинг, асосан, тўрт-беш вазифаси қайд этилади. Масалан, В. А. Аврорин тилнинг коммуникатив (алоқа қуроли, воситаси), экспрессив (фикрларни ифодалаш), конструктив (фикрларни шакллантириш), аккумулятив (ижтимоий тажриба ва билимларни тўплаш, сақлаш) вазифаларини фарқлаш лозимлигини таъкидлайди.Бадиий асар тили тадқиқига бағишланган ишларда тилнинг айни «экспрессив вазифаси» атамаси билан бир қаторда «тилнинг поэтик вазифаси», «тилнинг бадиий вазифаси», «тилнинг эстетик вазифаси» каби атамалар ҳам қўлланади. Аммо шуни ҳам айтиш керакки, «тилнинг эстетик вазифаси» атамаси филологик адабиётларда нисбатан кўп ишлатилади. Бундай бўлиши ҳам табиий, чунки эстетик вазифа тушунчаси экспрессивлик, бадиийлик, поэтиклик каби бир қатор тушунчаларни ҳам ўз ичига олган ҳолда уларни умумлаштира олади. Бошқача қилиб айтганда, мазкур тушунчаларга қараганда эстетик вазифа тушунчасининг ҳамрови анчайин кенг.Бу ўринда шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, дунё тилшунослиги тарихида айрим олимлар тилнинг эстетик вазифасини керагидан ортиқ абсолютлаштириб талқин этган ҳолатлар ҳам йўқ эмас. Масалан, итальян файласуфи ва сиёсат арбоби Бенедетто Кроче 1902 йилда нашр эттирган, 1920 йилда рус тилида босилиб  чиққан «Эстетика как наука о выражении и как общая лингвистика» номли китобида тилшуносликни эстетика билан айнан тенглаштирган. Б. Кроче ғояларини давом эттирган немис филологи Карл Фосслер эса сўз ва гапнинг эстетик бўёғи бетакрорлигига ва айни шу бўёқнинг тилда етакчи вазифани бажаришига ишонган. Албатта, тил вазифалари орасида эстетик вазифани асосий, етакчи вазифа деб қараш, яъни тилни тамомила эстетик моҳият сифатида талқин этиш тўғри эмас. Аммо бу олимларни ана шундай мутлақ фикрга олиб келган нарса тилдаги эстетик вазифа ҳам ўзини ҳар қадамда, айниқса, бадиий матнда намоён этиб туриши билан боғлиқ эканлиги тайин.Прага лингвистик тўгараги аъзолари томонидан тилни вазифаларига кўра фарқлаш концепцияси ишлаб чиқилган. «Прага лингвистик тўгараги тезислари»да биринчи марта тил вазифалари билан уларнинг реаллашиш шакллари ўртасидаги алоқа ҳақидаги қоидалар аниқ таърифлаб берилган. «Тезислар» муаллифлари мана бундай деб ёзганлар: «Тилни ўрганиш ҳар бир хусусий ҳолатда тилнинг вазифалари ва бу вазифаларнинг реаллашиш шаклларининг хилма-хиллигини қатъий тарзда ҳисобга олишни тақозо этади. Акс ҳолда ҳар қандай тилнинг, хоҳ синхрон, хоҳ диахрон бўлсин, тавсифи муқаррар равишда янглиш ва маълум даражада сохта бўлиб қолаверади». Бу фикр шу жойда яна қуйидагича давом эттирилган: «Нутқий фаолият ижтимоий роль бажарар экан, у ғайрилисоний борлиқ билан алоқасига кўра фарқланади. Бунда нутқий фаолият ё алоқа-аралашув вазифасига эга бўлади, яъни ифодаланмишга йўналтирилган бўлади, ёки поэтик вазифага эга бўлади, яъни белгининг ўзига йўналтирилган бўлади».Табиийки, тил ўзининг ҳар бир вазифасини ўзига хос бир шаклларда ифода этади, шунинг учун ҳам, «Тезислар» муаллифлари таъкидлаганларидек, тил тавсифида ана шу реаллашиш, ифодаланиш шаклларини ҳисобга олиш шарт. Аммо тилнинг у ёки бу вазифаси бир-биридан мутлақо ажратилган, тамомила  мустақил ҳолда реаллашади  дейиш унчалик ҳам тўғри бўлмайди.Зотан, коммуникатив (алоқа-аралашув) вазифа тилнинг вазифалари орасида энг марказий, етакчи вазифа эканлигини исботлаб ўтиришнинг ҳожати йўқ.Албатта, ҳар қандай бадиий асарда тилнинг коммуникатив вазифаси ҳам реаллашади, аммо эстетик вазифа биринчи планда туради, етакчилик қилади. Шунинг учун ҳам лингвистик адабиётларда бу ҳолатга мана бу тарзда алоҳида урғу берилади: «Бадиий матн ҳар қандай нобадиий матндан фарқли ўлароқ алоҳида вазифани - коммуникатив вазифа билан мураккаб ўзаро алоқадорликда намоён бўлувчи ва матннинг ўзига хос қурилишида ҳал қилувчи омил ҳисобланувчи эстетик вазифани бажаради» (Гореликова М.И., Магомедова Д.М. Лингвистический анализ художественного текста. М.:Русский язык, 1989, с.5)Бу ўринда шуни ҳам алоҳида таъкидлаш лозимки, тилнинг бу ўзига хос эстетик вазифаси намоён бўладиган соҳа фақат бадиий асар матнидир, ундан бошқа бирон бир нутқ кўринишида тил ўзининг бу вазифасини реаллаштира олмайди деб қараш ҳам асосли эмас. Бу маънода тилшунос Д. Н. Шмелевнинг мана бу фикрлари диққатга сазовор: «Тилнинг бу вазифаси (эстетик вазифаси) фақат бадиий асардагина намоён бўлмайди. Бизнинг диққатимиз жумланинг шаклига, фикр қай тарзда ифодаланганлигига қаратилган ҳар онда биз айнан шу вазифанинг ҳаракати доирасига кирамиз» (Шмелев Д.Н. Русский язык в его функциональных разновидностях. М. Наука,1977,с.35)Олимнинг алоҳида таъкидлашича, сўзловчи ўз нутқининг ташқи шаклига эътибор бера бошлаши, лисоний ифода имкониятларини баҳолашга ўтиши билан тилнинг эстетик вазифаси ўзининг бошланғич кўринишида намоён бўлади, яъни сўзловчи нимани ифодалашнигина эмас, балки айни шу «нима»ни қандай ифодалашни ҳам муҳим деб ҳисоблашидан бошлабоқ тилнинг бу вазифаси ишга тушади. Жонли сўзлашув, кундалик мулоқот жараёнидаги кўпдан-кўп ўткир ҳазиллар, латифанамо кулгилар, чуқур маъноли сўз ўйинлари, кимларгадир тақлид қилишлар ва ҳоказо ҳолатларда ҳам тил белгиси, унинг бадиий-ифода  имкониятларига ўз-ўзидан диққат қилинадики, бунда тилнинг эстетик вазифаси яққол намоён бўлади. Бу муносабат билан Д. Н. Шмелев қуйидагиларни ёзади: «Тилнинг эстетик вазифаси, албатта, сўзлашув нутқида ҳам доимий равишда намоён бўлади. Лекин барибир бу вазифани сўзлашув нутқида етакчи деб бўлмайди, бадиий матнларда эса тил ҳамиша айни шу алоҳида вазифаси билан иштирок этади (бу вазифа, албатта, тилга, унинг барча кўринишларига ҳамиша хос бўлган коммуникатив вазифасини чекламайди, балки уни ўзига хос бир шаклда трансформация қилади)».Демак, тилнинг эстетик вазифаси  бутун ўзига хослиги ва мураккаблиги билан, албатта, коммуникатив вазифани ҳам трансформация қилган, бадиият манфаатларига тўласича хизмат қилдирган ҳолда бевосита бадиий нутқда намоён бўлади. Умумхалқ тилидаги барча бирликлар бадиий тилда у ёки бу даражада эстетик қиммат касб этади.Бадиий асар тилини ўрганишдаги иккинчи, яъни «стилистик» йўналиш тилнинг худди шу эстетик вазифасини тадқиқ этишга қаратилган. Айтиш лозимки, тилнинг эстетик  вазифасининг асосий намоён бўлиш ўрни бадиий асар матни экан, бу вазифанинг ўзига хос хусусиятларини фақат тилшунослик ёки фақат адабиётшунослик доирасида ўрганиш қийин. Бунинг учун адабиёт назарияси, адабиёт тарихи, поэтика каби адабиётшунослик йўналишлари ва лингвистик стилистика, тил тарихи, лексикология, семасиология, этимология, грамматика каби тилшунослик йўналишлари бир-бири билан ҳамкорликда иш кўриши лозим. Тилнинг эстетик вазифаси масаласи бу икки йирик фан оралиғидаги мураккаб муаммодир. Ҳатто асримиз бошида бир қатор тилшунос ва адабиётшунослар бу муаммони илмий асосда ўрганадиган алоҳида фан тури шаклланиши лозимлиги ҳақидаги қарашни илгари сурганлар. Масалан, Б. А. Ларин 20-йилларнинг бошларида мана бундай деб ёзган эди: «Эртадир ёки кечдир, менимча, жуда тез орада тил эстетикаси алоҳида фан сифатида тан олинади» (Ларин Б. А. Эстетика слова и язык писателя. - Ленинград: Художественная литература, 1974, с.28)Бадиий асар тилини тилнинг айнан эстетик вазифасининг намоён бўлиши тарзида ўрганувчи соҳани «лингвистик поэтика» - «лингвопоэтика» деб номлаш филология илмида анча турғунлашган. Ана шу маънода бадиий асар тилини «стилистик аспект»да ўрганишни «бадиий асар тилини лингвопоэтик жиҳатдан ўрганиш» тарзида номлаш ва талқин этиш мақсадга мувофиқ.Ўзбек тилшунослигида бадиий асар тили лингвопоэтик нуқтаи назардан тадқиқ этилган ишлар анча-мунча бор. Масалан, бир қатор ишларда Алишер Навоийнинг насрий ва назмий асарларининг тили бадиий маҳорат жиҳатидан ўрганилган, улуғ мутафаккирнинг бадиий услубига хос лисоний воситаларнинг моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилинган.Академик Ш. Шоабдураҳмоновнинг бир қатор ишларида ўзбек халқ достонлари, шунингдек, адиблар бадиий асарларининг тили чуқур таҳлил этилган, лексик-семантик, грамматик бирликларнинг конкрет асардаги бадиий-эстетик қиммати очиб берилган.Бадиий тил масаласини айни лингвопоэтик мақсадлар билан ёритиш борасида  Х.Дониёров, С. Мирзаев, Ҳ. Самадов, И. Қўчқортоев, Х. Абдураҳмонов, М. Миртожиев, Н. Маҳмудов ва бошқалар алоҳида диққатга сазовор бир қанча ишларни яратганлар.Ўзбек тилшунослигида кейинги ўн йилликларда муайян бир ижодкорнинг тилдан фойдаланиш маҳорати, ёзувчининг у ёки бу тил сатҳи бирликларини қўллашдаги ўзига хосликларини муфассал кўрсатишга бағишланган жуда кўплаб тадқиқотлар юзага келганлиги қувонарлидир.Айтиш лозимки, бадиий тилни ўрганишда кўпроқ лексик бирликларнинг лингвопоэтикасига кўпроқ эътибор қилинганлиги кўзга ташланади. Масалан, тилшунос Л. Абдуллаеванинг монографиясида ўзбек бадиий адабиёти тилининг лексик стилистикаси муаммолари ёритилган. Э.Қиличев эса ўзнинг "Бадиий тасвирнинг лексик воситалари" (Тошкент, 1982) деб номланган китобида бадиий тасвирда иштирок этадиган лексик воситалар, уларнинг ифода имкониятлари билан боғлиқ масалалар устида тўхталган.Б. Умурқуловнинг «Поэтик нутқ лексикаси» (Тошкент: "Фан",1990) номли монографиясида ҳозирги ўзбек шеърияти тилининг лексик манбалари, поэтик лексика, анъанавий поэтизмлар, сўз вариантлари ва уларнинг эстетик қиммати каби масалалар тадқиқ этилган.Кўриниб турганидай, ўзбек тилшунослигида бадиий асар тилининг лингвопоэтикаси бўйича жуда кўп иш қилинган. Аммо бу йўналишдаги тадқиқотлар доираси нечоғлик катта бўлишига қарамасдан, улар адабиётимиз тарихида алоҳида ўрин тутадиган жиддий асарларнинг барчасини қамраб олган деб бўлмайди. Бунинг устига, мазкур тадқиқотларнинг илмий савиясини ҳам бир хил деб айтиш қийин.Таъкидлаш жоизки, бадиий тил бобида беназир ибрат мактабини яратган Чўлпондай улкан санъаткорнинг асарлари тили ҳозирга қадар лингвопоэтик нуқтаи назардан деярли ўрганилмаган. Тўғри, бу йўлда бир-икки кичик-кичик уринишлар бор. Масалан, Ж. Худойбердиевнинг «Сўз - ўзга, маъни - ўзгадур» (Тошкент,1997) номли китобида Чўлпоннинг сўз танлаш ва сўз қўллаш борасидаги маҳоратининг айрим қирраларигагина тўхталинган. Ёки Д. Неъматованинг "Қисмат ва руҳият уйғунлиги" ("Ўзбекистон адабиёти ва санъати", 1999, №23) номли кичик бир мақоласида Чўлпон шеъриятида сўз масаласи қаламга олинган, аммо унда лингвопоэтикадан кўра адабий таҳлил устунлик қилади.Чўлпон асарлари тилининг лингвопоэтикасини атрофлича ўрганиш ўзбек бадиий нутқи назарияси учун жуда кўп нарса бериши шубҳасиз. Ўзбек тилининг бойлиги ва ундаги лисоний бирликларнинг эстетик кўламини кўрсатишда ҳам Чўлпоннинг бадиий тили бўйича лингвопоэтик хулосаларнинг аҳамияти бениҳоя муҳимдир. Айни пайтда Чўлпон асарлари тилини чуқур тадқиқ этиш ҳозирги ўзбек адабий тилимизнинг шаклланиш тарихини янада аниқроқ тасаввур этиш имкониятини ҳам беради.