Илм остонасида турган ёшларга хитобим

    Азиз ёшлар, тадқиқотчи ва илм талабида юрган дўстлар! Бу сўзим сизларга. Ўзингизга маълум, ҳар бир инсон бир тажриба. Мен 50 йилнинг сарҳисобидан гапирсам, сиз 20 балки 30 ёшда эришган ютуқлардан гапирарсиз. Ва буларнинг бари бир миллатга алоқадор тажрибани намоён қилади. 

    Бугунги кунда юртимизда мисли кўрилмаган янгиланишлар юз кўрсатмоқда. Буюк бунёдкорлик ишлари амалга оширилмоқда. Айниқса, Президентимизнинг ёшларга кўрсатаётган ғамхўрлигини ҳаммамиз кўриб-кузатиб турибмиз. Устозлар бу жараёнга камарбаста бўлишга тайёр, ёшлар эса имкониятларини ишга солиб ўзбекнинг кимлигини дунёга тараннум этмоқда. Спортчи ўғил-қизларимизнинг муваффақиятига барчамиз даҳлдорлик ҳис қилаётганимиз, бу менинг зафарим, юртимга, ватанимга алоқадор муваффақият деб фикр юритаётганимизнинг ўзи “Бир бўлсак – ягона халқмиз, бирлашсак – Ватанмиз!” шиорининг амалдаги исботидир. 

    Илм-фанда ҳам ана шундай ўктамликка, бирдамликка эҳтиёжимиз бор. Чунки бугунги глобаллашган дунёда ўз сўзини айта олиш осон эмас. Бундай вазиятда, албатта, илмга, таълимга катта сармоя киритган давлатларгина ўз оёқларида мустаҳкам тура оладилар. Минг шукрки, мамлакатимизда таълимнинг барча босқичлари тизимли ишлаб турибди. Буларни мендаан кўра яхши биласизлар. Мен бугун айтмоқчи бўлган масала ёшларга қаратилганлиги учун олимлик фазилатлари ҳақда гапирмоқчимаан. Нега? Сабабини маърузамнинг якунида билиб оласиз. Халқимизда “олим бўлиш осон, одам бўлиш қийин” деган пурҳикмат мақол бор. Халқ нима айтса, топиб айтади. Лекин шуни унутмаслик керакки, олим бўлиш ҳам осонмас. Мақолда ҳам шу таъкидланяпти. Яъни машаққатига қарамасдан олим бўлиш одам бўлишдан осон, дейиляпти-да. Агар шунчаки осон маслак айтилиши керак бўлса, олимлик қиёс учун олинмаган бўлар эди.

    Китобларда олимлик сифати ва фазилатлари турлича талқин қилинади ва бу ҳам табиий. Чунки моҳиятнинг ўзи сарҳадсиз. Мен айримларини қайд қилиб келдим. Эшитиб кўринг балки ишингизга яраб қоладигани чиқиб қолар. 

    Илм талабгорининг илк фазилати ҳар қандай ҳодисага шубҳа билан ёндашишида кўринади. Шубҳачилик. Шубҳа бир нави савол бериш қобилияти дегани. Бугун дунёдаги энг яхши университетларда талабаларга энг зўр билим берилади, деб ўйласангиз янглишасиз. Улар талабаларга билимдан кўра ҳам савол беришни ўргатишар экан. Савол беришни ўрганиш масаланинг ярмини ўрганиб бўлди дегани. Савол бера олиш бир фазилат экан. Биз миллат сифатида болаларимизга савол беришни ўргатмаймиз. Нега? Нима учун? Қандай? Бу саволлар оиладан университетдаги таълим жараёнигача шаклланиб келиши керак. Савол беришни билмай университетни тамомлаган мутахассис мактаб ёки бошқа даргоҳга борганида савол бермай жим ўтирадиган болаларни тарбиялайди. Дарс ўтамиз. Дарс якунида саволлар борми? Жавоб аксар ҳолларда “Йўқ!” бўлади. Наҳотки, дейсиз. Бир айтасиз, икки айтасиз в ажабланмай қўясиз. Сиз шундай жиддий илмий янгиликларни айтасиз лекин савол йўқ. Қизиқмаяптими? Унда нега чиқиб кетишмай ўтиришибди? Тушунишяптими? Сиз ўз саволларингиз гирдобида қолаверасиз. Айтмоқчиманки, яхши олим бўлиш ниятида шу ерларда заҳмат чекиб юрибсизми, савол беришни ўрганинг. Устозларга илтимосим, талабаларга савол беришни ўргатайлик. Зора улар, ўзлигини, атрофини, жамиятни сўроғлашни ўрганишса. 

    Навбатдаги фазилат Сезги саналади. Қадимдан дунё ўзанларини белгилаган олимларга хос жиҳатлар орасида сезги кучи алоҳида эътироф қилинади. Яъни ҳодисаларнинг илмий моҳиятини сеза билиш, англаш ва баҳолай олиши беҳад муҳим фазилат ҳисобланади. Ҳисларингизга қулоқ солишни ўрганинг, улар сизга илм эшикларини очишга ёрдам беради. Одамни, оламни ва ўзимизни англаш ўша сезгилар воситасида амалга ошади.

    Ташаббускорлик. Бу ҳам тадқиқотчи учун зарур фазилатлардан саналади. Илмий ғояни, фаразни, илмий муаммони ўртага ташлай билиш ниҳоятда қадрланадиган жиҳатлардан биридир. Ибн Синони оласизми, Берунийними, Форобий ёки Ибн Халдунни оласизми уларнинг ҳар бири ташаббусскорликлари билан илм тарихида қолган забардаст олимлар ҳисобланади. Ва ҳар бири ўзлари ишонган илмий фараз ортидан кетишди ва қанчалик машаққатли бўлмасин ўша ғояни исботлай олдилар. Шундай экан, азиз ёшлар ташаббускор бўлишимиз шарт. Бугун сиз эъзозлайдиган устозларингиз, улар эришган ютуқлар ортида уларнинг ташаббускорлиги ётибди. Ташаббуснинг катта-кичиги бўлмайди. Фойдалиси ва долзарблиги асос ҳисобланади. Мен ташаббускорлик деганда парадоксал тушунча тарзини, умуман, излаш, изланиш жараёни ва унинг бирлаштирувчи кучини ҳам тушунаман. Илмнинг бирлаштирувчанлик кучи борлигига ишонаман. Чунки тадқиқот бир жамоа, бир миллат ва мамлакат тараққиёти учун қилинади. Бекорчиликдан, “шу билан шуғулланай-да, вақт ўтсин” деб қилинмайди. 

    Яна бир фазилат жасорат деб аталади. Жасорат деганда мен ақлнинг, тафаккурнинг жасоратини тушунаман. Жасоратсиз инсон илм йўлига кира олмайди. Илм йўли бу эртаклардаги Кенжа ботирнинг “Борса келмас” деб аталадиган йўлни танлашидек гап. Ҳақиқий илм толиби “Борса келар” ёхуд “Борса гумон”ни эмас, айнан “Борса келмас”ни танлайди ва муваффақиятга эришади. Тарихни, миллат тарихини айни шу “Борса келмас”ни танлаган жасур ақл эгалари яратади. Азиз ёшлар, илм йўлидаги сафарингиз осон бўлмаслиги мумкин лекин жасоратингизга ишонинг сиз албатта муваффақиятга эришасиз. 

    Ҳаяжон. Навбатдаги фазилат ҳаяжон ҳисобланади. Тадқиқотчи руҳли инсонлар боладек серҳаяжон бўладилар. Топган бир гапи, бир фикри, бир тушунчаси, янгилиги, ҳатто биргина сўзи унга олам-олам ҳаяжон бағишлаши мумкин. Ҳаяжон тадқиқотчига хуш кайфият бағишлайди. Илҳом беради ва янада янги дунёларни кашф этишга ундайди. 

    Ирода. Тадқиқотчи бардошли, сабрли ва маслагида собитқадам бўлгандагина натижага эришади. Кучли олимлар бир нави иродали инсонлардир. 

    Меҳнаткашлик. Ақлий меҳнат жисмоний меҳнатдан оғирроқдир. Жисмоний меҳнат эгалари маълум соат ишлагандан кейин уйига бориб дам олади. Яъни бугунги кунда 8 соат меъёр ҳисобланади. Жисмоний меҳнат қилувчилар шунча соатдан кейин дам олишади. Ақлий-ижодий меҳнат эса 24 соатингизга талабгор фаолиятдир. Буюк даҳолар йирик кашфиётларни тушларида қилишган. Бежиз эмас. Мунтазам бир ўй-фикр атрофида айланаверсангиз бу ишнинг ўнгу тушлиги қолмайди. Ижоддаги меҳнат бу уни қайд қилиш, қоғозга тушириш, мукаммал шаклу шамойилга тушириш жараёни билан боғлиқ заҳматлар ҳисобланади. 

    Санаб ўтилганлар илм кишисида бўлиши керак бўлган айрим фазилатлар холос. Ҳали яна олим адолатли бўлиши керак, миллий қадриятларни қадрловчи шахс бўлиши керак. Самимийлик, бетарафлик, ҳалимлик ва бошқа фазилатлар ҳам борки, айнан олимдан талаб қилинади. 

    Кўряпсизми, азизлар, нима учун муқаддас динимизда, Қуръони Каримда ва ҳадисларда олимлар юксак даражада қадрланади?! Абу Дардо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «У киши Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Ким илм талаб қилиш йўлига юрса, Аллоҳ унга жаннат йўлини осон қилиб қўяди. Албатта, фаришталар толиби илмни рози қилиш учун қанотларини қўяди. Албатта, олимга осмондаги зотлар, ердаги зотлар, ҳатто сувдаги балиқлар ҳам истиғфор айтади. Олимнинг обиддан фазли худди ойнинг бошқа юлдузлардан фазлига ўхшайди. Албатта, олимлар пайғамбарларнинг меросхўрларидир. Албатта, пайғамбарлар динорни ҳам, дирҳамни ҳам мерос қолдирмаганлар. Албатта, улар илмни мерос қолдирганлар. Ким ўшани олса улуғ насибани олибди», деганларни эшитдим, деган эканлар». 

    Ана шундай юксак аъмолни зиммага олишни шараф деб билган устозларга қуллуқ қиламиз, ёшлардан эса ўзбек илмини дунёга олиб чиқиш учун ғайрат қилишларини тилаб қоламиз. 

“Маърифат улашиб” ЧДПУ

17.12.2024

 

Атрофда фақат аҳмоқларми?

Бугун институт ҳовлисида китоб савдоси ташкил қилинибди. Анча-мунча янги китоблар чиқибди. Қайта нашр қилинган асарларнинг ҳам шаклу шамойили таҳсинга лойиқ. Томоша қилар эканман, бир китобнинг номи диққатимни тортди. Томас Эриксоннинг “Атроф тўла аҳмоқлар” деб номланган китоби экан. Олиб бироз кўз югуртдим. Илғадимки, ушбу китобда муаллиф одамларни 4 рангга ажратган ва ҳар бир ранг 4 хил хулқ-атворни тавсифлаши ёритилган. 

Нашриёт рекламасида шундай фикр ёзилган: “Китобда муаллиф инсонлар характерини 4 рангга қиёслайди. Китоб ранглар орқали инсон характерини тушунишга ва орадаги тушунмовчиликларни камайтиришга ёрдам беради.” 

Китобни ўқимасдан у ҳақда гапиришни маъқул кўрмайман. Аввалдан айтиб ўтганимдек, китобнинг номи менга таъсир қилди.

Швед психологининг “Surrounded by idiots, the four types of human behaviors” номли китоби ўзбек тилига юқоридагидек таржима қилинибди. Бундан ташқари интернетда айни асарнинг “Атрофда фақат аҳмоқлар. Агар сизга шундай туюлса, балки сизга кўринмасдир” тарзида рус тилидан ўгирилгани ҳам бор экан. 

Кейин дарсга кириб кетдим, лекин китоб номи хаёлимдан кетмади. Ва қуйидаги матн шу асар номи турткиси билан ёзилди. 

Аҳмоқлик ҳақида улуғлар кўп ёзишган, насиҳат қилишган, аҳмоқлардан узоқ туришни танбеҳлашган. Аҳмоқлик белгиларини ўқиб ўзингиздан шубҳа қилган бўлсангиз ҳам ажаб эмас. 

Масалан, ўзини ҳаммадан ақлли деб билган киши аҳмоқ саналади. Билган нарсаси билан мақтаниш аҳмоқликнинг бош белгиси ҳисобланади. Ўзининг ташқи кўринишига ошуфта инсонлар аҳмоқларнинг йўлбошчиларидир, дейилади китобларда. 

Амброс Бирс ўзининг “Шайтоннинг луғати” китобида шундай ёзган экан: “...Аҳмоқлар Одам алайҳиссалом билан бирга дунёга тушганлар, кўп ва кучли бўлганликлари учун бу дунёни истило қилганлар...” 

Истило қилганлар! Кўряпсизми, нега атроф тўла аҳмоқ кўп! Хўш, уларни қандай ажратамиз? Бу унчалик мушкул эмас. Қуйидагиларни эслаб қолинг, аҳмоқларни осонгина таниб оласиз: 

Ақлли одам кўп нарсани билмаслигини айтади, аҳмоқ ҳамма нарсани билиши билан мақтанади. 

Аҳмоқ доим ўзини ҳақ деб билади.

Аҳмоқ ҳар кимга ва ҳар мавзуда маслаҳатфурушлик қилишга хавасманд бўлади. 

Ақлли одам сўзни исроф қилишдан ўзини тияди, аҳмоқ оғзига келганни қайтармайди. 

Аҳмоқ одам андишасиз, ориятсиз ва фаросатсиз бўлади. 

Аҳмоқ “тўғрисўзман, аяб ўтирмай шартта-шартта юзига айтаман” дея фаросатсизлигини таъкидлаётганини билмайди. 

Аҳмоқ одамнинг мақтовида мезон ва мантиқ бўлмайди. 

Мана шулар аҳмоқликнинг бош белгилари саналади. Улар билан курашиб ғалаба қозонаман деб юрманг. Билим билан жаҳолатни енгиш мумкин аммо аҳмоқларни енгиб бўлмайди. Яхшиси улардан узоқроқ юринг, шунинг ўзи умрингизни узайтиради ва худога яқинлаштиради.

15.12.2024

БОКУ ИЗЛАМЛАРИ

    Озарбайжон пойтахти Боку кўҳна тарих ва замонавий тараққиётнинг ажойиб уйғунлигидир. Каспий денгизи соҳилида жойлашган бу мамлакат ноёб меъморчилик, бой маданият ва кутилмаган мўъжизаларга эга. Келинг, Боку ҳақидаги айрим маълумотларни эсга оламиз.

1. Шамоллар шаҳри

    "Шамоллар шаҳри" бу ном Бокуга шунчаки берилган эмас. Боку ҳақиқатан ҳам дунёдаги энг шамолли шаҳарлардан бири. “Хазорий” ва “Гиловар” деб аталувчи икки шамол шаҳар иқлимини белгиловчи муҳим омил ҳисобланади. Денгиздан эсувчи шамолнинг қуруқликдан эсувчи шамол билан тўқнашуви халқ тилида муҳаббат ва нафратнинг туташуви ёки поэтик тилда Лайли ила Мажнун деб ҳам тилга олинади. Боку  кўчаларида юрганингизда шамолнинг таъсирини деярли ҳамма жойда ҳис қиласиз. Маҳобатли байроқнинг ўрнатилиши, кўчаларнинг шамол йўналишига мос тартибланиши, ҳайкал ва ёдгорликларни шамол эсишига қараб жойланиши, ҳамма-ҳаммасида “Хазорий” ва “Гиловар”нинг таъсири сезилиб туради. 

2. Оловлар юрти

    Озарбайжон бу номни минг йиллар давомида тупроқ ва тоғлар бағридан сизиб чиқадиган табиий газнинг мунтазам ёниб туриши  туфайли олди. Асрлар мобайнида ўчмай ёниб турувчи бундай масканларнинг энг машҳури Янардағ (ёнаётган тоғ) ҳисобланади. Ушбу табиий ҳодиса минтақанинг тарихий ва диний ривожланишида муҳим рол ўйнаган, чунки оташпарастлар уни муқаддас жой деб билишган.

3. Олов миноралари

 Боку шаҳри ва, умуман, Озарбайжон замонавий меъморчилигининг юксак намунаси бўлган олов миноралари визуал улуғворлигидан ташқари, мамлакатнинг оташпарастлик билан боғлиқ қадим тарихи, иқтисодий қудрати ва жадал тараққиётининг ҳам тимсоли ҳисобланади.

4. Гобустон петроглифлари

    Бокудан унча узоқ бўлмаган ҳудудда қадимий петроглифлари билан машҳур ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган Гобустон археологик қўриқхонаси мавжуд. Бу ерда эрамиздан аввалги 8-минг йилликка оид 6000 дан ортиқ қоятош петроглифлари аниқланган. Ушбу қоятошларда овчилик, рақс, ҳунармандлик ва турли ибодат маросимлари акс этган. Петроглифларнинг топилиши ва ҳимояга олиниши Гобустонни дунёдаги энг муҳим археологик очиқ ҳаво музейлардан бирига айлантирди.

5. Ўралган гилам шаклидаги музей

    Бокудаги Озарбайжон гилам музейи меъморий ва маданий жиҳатдан муҳим зиёрат масканларидан бири ҳисобланади. Бино ўралган гиламга ўхшаш шаклда барпо қилинган бўлиб, мамлакатнинг узоқ йиллик гилам тўқиш анъанасини намойиш этади. Музейда озарбайжон гиламларининг энг катта ва нодир нусхалари тўплами сақланади. Музей ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий мероси сифатида рўйхатга олинган.

6. Эски шаҳар

    Ичаришаҳар, шунингдек, эски шаҳар номи билан ҳам танилган, Бокунинг тарихий маркази бўлиб, уни асрлар давомида ҳимоя қилиб келган деворлар билан ўралган. ЮНЕСКОнинг Жаҳон мероси рўйхатига киритилган қадимий шаҳардан ўрта аср саройлари, масжидлари ва маҳобатли Қиз минораси жой олган. Ичаришаҳарнинг энг қадимги бинолари 12-асрга тўғри келади. Ҳозирги кунда шаҳарнинг бу тарихий қисмида 3000га яқин аҳоли истиқомат қилади. 

7. Қиз қалъаси

    Бокунинг қалби ҳисобланмиш эски шаҳардаги қадимий Қиз қалъаси 7-12-асрлар орасида қурилган Зардуштийлар ибодатхонаси ёки астрономик обсерватория вазифасини ўтаган. Айрим тарихчилар эса бу шаҳарни айланасига қуршаган катта мудофаа тизимининг бир қисми деб ҳисоблашади. Минора Озарбайжон валютасида ҳам акс этган бўлиб, дунёнинг турли бурчакларидан меҳмонларни жалб қиладиган шаҳарнинг энг диққатга сазовор маданий масканлардан бири ҳисобланади. Қиз қалъасини янада жозибадор қилиб кўрсатадиган сир унинг номи билан боғлиқ кўплаб афсоналарда яширинган. Бир афсонада балиқчи йигит ва Боку хонининг қизи, оловранг сочли гўзал маликанинг муҳаббати ҳақида ҳикоя қилинади. Хон қизини аслзода йигитга турмушга бермоқчи бўлади. Қиз Хазор денгизининг соҳилга яқин қисмига қурилган кузатув минорасига чиқади ва ўзини минорадан сувга ташлашга қарор қилади.  Малика минорадан сакраган пайт турнага айланиб қолади ва учиб кетади. Минора ҳақида 20га яқин афсона мавжуд. Уларнинг барчаси минорани янада сирли ва жозибадор кўрсатишга хизмат қилади. 

3-7-dekabr, 2024. Baku