Ubuntu

UBUNTU

Har bir so‘zning ma’no-mazmuni, ibtidosi-yu intihosi, eng muhimi, o‘z hikoyasi bo‘ladi. Dardi, g‘ami, tashvishi, quvonchlari bo‘ladi so‘zlarning ham. Shakli-shamoyili, qaddi-basti, ifori, tarovati, rangi, rahovati bo‘ladi so‘zlarning ham. Peshonasiga yozilgan baxti, iqboli bo‘ladi kalimalarning. Xuddi siz va biz kabi, barcha insonlar kabi...

Bugun ingliz tilidagi xabarlarning birida “ubuntu” sarlavhasi ostida fotosuratlar to‘plami ko‘rsatildi. Izohsiz berilgan fotolavhalardan mazkur so‘zning ma’nosini bir qadar tushunish mumkin edi. Ammo talqinlarga ochiq edi: kimdir toponim, kimdir etnonim yana kimdir shirkat nomi sifatida izohlashga urindi. Har kim mazkur so‘zning etimologiyasini go‘yo yangidan yozish kerakligini ta’kidlashga urinayotgandek vaziyat paydo bo‘ldi. Talqinlar turfalashib boraverdi. Bechora so‘z bino bo‘lgandan beri bunday aziyat chekmagan bo'lsa kerak...

Shu bois kunimni bu so‘z haqida qisqacha yozishdan boshlashga qaror qildim.

“Ubuntu” Janubiy Afrikadagi Bantu tillari oilasiga kiruvchi Zulu tiliga mansub so‘z hisoblanadi. Falsafa, madaniyatshunoslik, jamiyatshunoslik va axloqshunoslik fanlarida insoniy munosabatlarda hamjihatlik, o‘zaro bog‘liqlik, yordamsevarlik kabi ma’naviyatga aloqador tushunchalarni izohlashda ishlatiladi. Mazkur so‘z anglatgan tushuncha “Mening menligim sening senligingga bog‘liq!” shiori bilan izohlanadi. Nobel Tinchlik mukofoti sohibi, rohib Desmond Mpilo Tutu ubuntu falsafasini shu tarzda tushuntiradi: “Ubuntuning mohiyatiga yetgan inson o‘zidan ziyoda boshqalarni o‘ylaydi. Boshqalar har tomonlama yetuk bo‘lganida o‘zi ham xotirjam bo‘ladi. Shunda ubuntu sohibi o‘zini xatar ostida his qilmaydi, qo‘rquv va xavotir ichida yashamaydi. O‘zini ulkan bir butunlikning parchasi deb biladi. O‘ziga ishonchi ortadi. Boshqalar ezilganda, xaqoratlanganda o‘zini xo‘rlangan his qiladi.”

Ubuntu mazmun-mohiyatiga ko‘ra o‘zbek xalqi ma’naviyatining ajralmas tushunchasidir. Xalqimizda o‘zaro hamjihatlik, birlik-barobarlik g‘oyasi qadimdan urf-odatlarimiz zamirida mavjud qadriyatlardandir. Xalq maqol-matallarida, ertak va rivoyatlarida, mutafakkirlarimizning asarlarida ubuntu falsafasining mohiyati o‘zimizga xos uslub va tarzda ifodalangan. “Bir farzandga yetti mahalla ota-ona”, “Qo‘shning tinch-sen tinch”, “Birniki mingga, mingniki tumanga”, “Bir kishi ming kishi uchun, ming kishi bir kishi uchun”, “Birlashgan daryo bo‘lar, tarqalgan irmoq bo‘lar”, “Birlashgan - o‘zar, birlashmagan - to‘zar”, “Birlik bor - tiriklik bor”, “Birlikda baraka bor”, “Ko‘pning kuchi - karomat” va hokazo xalqona hikmatlar zamirida ubuntuning mohiyati mavjud.

Endi “ubuntu”ning sayr-u sayohati, dunyo tillariga qay tarzda kirib borgani haqida to‘xtalsak. So‘z avvalida har bir so‘zning o‘z hikoyasi bo‘ladi dedik. “Ubuntu”ning ham qiziq bir hikoyasi bor:

“Bir ingliz antropologi ilmiy tadqiqot uchun Afrikaga boradi. Kunlarning birida ko‘chadagi bolalarni to‘plab bir o‘yin o‘ynashni taklif qiladi. O‘yin juda oddiy bo‘lib, bolalarni maqsadli harakatga yo‘naltirishdan iborat edi. Ya’ni, ko‘cha boshidagi daraxt ostigacha kim birinchi yugurib borsa, daraxt ostiga qo‘yilgan olmani o‘sha yeydi. Bolalar safga turishadi. Start berilgach bolalar bir-birlarining qo‘lidan tutib yugurishadi. Manzilga hammalari bir vaqtda yetib borib olmani birga baham ko‘rishadi. Tadqiqotchi xayron bo‘lib buning sababini so‘raydi. Bolalarning javobi esa kattalarga saboq bo‘ladigan darajada mazmundor edi: “Biz ubuntu qildik. Kim o‘zarga chopganimizda edi olmani faqat bittamiz yerdik. Boshqalar xafa bo‘lib turganda bir kishi qanday qilib xursand bo‘lishi mumkin?! Biz ubuntu qilganimiz uchun hammamiz xursand bo‘ldik...”

Shu tariqa “men” dan ko‘ra “biz”ning ma’qulligini, hamjihatlikning xudandishlikdan afzalligini bolalar eng samimiy uslubda namoyon qilgan edilar.

Mazkur so‘z ayni hikoyasi bilan dunyoning ko‘plab tillaridan mustahkam joy oldi va ijtimoiy fanlarning terminologik fondiga kirdi.

M.Yuldashev