Maveraünnehir İncisi: Hokand

Bugün Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan ve tarihi kervan yollarının kesiştiği bölgede yer alan şehrin geçmişi oldukça eskidir. Şehrin ne zaman kurulduğu hakkında bir bilgi bulunmamakla beraber buranın adının 10. yüzyıl Arap coğrafyacılarının eserlerinde geçmesi tarihinin daha da eskiye indiğini gösterir. Tarihi 2 bin yıl öncesine kadar uzandığı tahmin edilir. Hokand hakkındaki ilk yazılı belgeler M.Ö. 2. yüzyıla ait Çin kaynaklarıdır. Arap kaynaklarında ise 10. yüzyıldan sonra yazılan eserlerde karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, 10. yüzyılda yaşamış İslam coğrafyacısı ve gezgin İbrahim bin Muhammed el-İstahrî (vefatı: 957. Semerkand)’nin “Kitab el-Mesalik ve’l Memalik” (919 y.) ve İbn Havkal’ın “Suret el-Arz” (970) adlı eserlerinde Huvakend (veya Hukend, Hokend),  olarak geçmektedir. Mutahhar bin Tahir el-Makdisi (v. 966) eserlerinde Havakand, Huvakand olarak geçmektedir. İbrahim bin Muhammed el-İstehrî Hokand hakkında şöyle anlatmaktadır: Hocand’dan Fergana’nın baş şehri olan Ahsıkent’e gitmek isterse, o Kand’dan Soh’a, bir menzil ve Soh’tan Huvakend’e kadar büyük menzil, Huvakend’den Ahsıkend’e kadar bir menzil yürmesi gerekir.

Yazarı bilinmeyen “Hudud al-Alem” (983) adlı eserde Huvakend, Riştan ve Zendermi şehirlerinin ahalisi yoğun olup, ekinlik toprakları çoktur, diye Hokand hakkında bilgi vermektedir. Bundan Hokand şehrinin 10. yüzyılda Maveraünnehir dışında da malum olduğu anlaşılmaktadır. Yâkut el-Hamevî ise (ö. 626/1229) Hokand’ı müstakil bir başlık altında almasına rağmen herhangi bir açıklayıcı bilgi vermez, yalnız burada yetişen bazı âlim ve ediplerden söz eder.

12. yüzyılda yaşayan tarihçi, “Tac el-İslam” diye anılan Abdulkerim as-Sam’anî (d.1113 - v.1167)’nin “Kitab el-Ansab” adlı eserinde Hokandlı alimler hakkında şöyle bilgi verilmiştir: Ebu Tayib Tahir Hokandi ibn Muhammed Huvakandî el-Mahzumî Mevaraünnehirdeki meşhur yazarlardandır. Samarkand’da yaşamış Hicri 501 (M.S. 1107) yılında vefat etmiştir. Kabri Çakerdize mezarlığının es-Seadet türbesinin karşısındadır. 13. yüzyılın sonu 14. yüzyılın başlarında yaşayan Cemal Karşî’nin “Mulhakat es-Surah” (as-Surah’a ilave) adlı eserinde Fergana vadisinde bulunan önemli yerleşim merkezlerini kayda geçirmiştir. “Hovkand yakınında İmam Hüseyin’in torunu İmam Abdullah ibn Ali’nin kabri” olduğunu de belirtmiştir.

Şehir hakkındaki ilk Çin kaynakları M.Ö. 2. yüzyıla aittir. İlk kaynaklarda şehir adı Guyşan, Huhan, Hohan şeklinde geçmektedir.

Mezkur kaynaklardaki Hokand’la ilgili bilgiler Çin diplomat ve gezgini Çjan Szyan günlüğünde de yer almıştır. Çjan Szyan M.Ö. 138 yılında Fergana bölgesinde yer alan eski Davan devletine seyahat etmiştir. Hokand hakkında, şehrin insanları hakkında, yerleşim şekli ve geçinme şartları hakkında yazmıştır. Şehir adı onun günlüğünde  Kangha, Guyşan, Huhan, Hvokin olarak kaleme alınmıştır. Hokand şehrinin Davan devleti sınırları içindeki 70 şehirden biri olduğu vurgulanır. Davan devletinin yönetim merkezi olduğu ve Çanan sınırından 12500 Li mesafede olduğunu yazmıştır. Bunun dışında, Çin’den Hindistan’a giden kervan yolu üzerinde olduğunu da belirtmiştir. Rus tarihçisi N.Y. Biçurin Huhan olarak yazılan şehir şimdiki Hokand şehrine tekabul ettiğini yazmıştır. (Бичурин: 1950, 196)

Hokand tarihi hakkında tarihi belgeler dışında arkeolojik kazılarda bulunan eşyalar da oldukça ilginç bilgileri sunmaktadır. Hokand kalesinin iç ve dış alanlarında 1956 ve 1996 yıllarında ünlü arkeolog G.P.İvanov öncülüğünde kapsamlı kazı işleri gerçekleştirilmiştir. Bu kazılarda elde edilen malzemeler şehir tarihinin milat öncesine kadar uzadığını kanıtlar niteliktedir.

HOKAND, HOKAND-I LATİF VE HOKANDLILAR

Hokand sözcüğünün etimolojisi hakkında çeşitli tahminler vardır. Bazı kaynaklarda Hokand sözünün anlamı “Yüksek tepedeki şehir”, “Rüzgarlı şehir”, “Hular şehri (hu/ku kabilesinin yeri)”, “Havası hoş şehir”, “Hub şehir” gibi açıklamalar da bulunmaktadır. Halk arasında aslının Hök-kand (Yaban domuzu şehri) olduğu da söylenir. Armin Vambery ise bu adın Farsça “İyi, güzel şehir” anlamında ‘Hubkand’dan (Hûb-Kand) geldiğini ve halk dilinde zamanla Hokand’a dönüştüğünü yazar (Poujol: 2013). Rus kaynaklarında şehir adı herhangi bir açıklama yapılmaksızın Kakand olarak geçmektedir. Özbekler şehri Qo’qon (Kokon, Kokan) olarak talaffuz ederler ve yazarlar. Şehir edebi eserlerde “Hokand-ı Latif” olarak adlandırılır. Latif sözlüklerde “Yumuşak, hoş, ince, güzel” olarak açıklanır. Havası hoş, insanları misafirperver, doğası güzel olan bir şehir diye tarif edilmiştir. Latif sıfatıyla anılan Hokand dışında bir şehir yoktur.

Hokand halkı misafirperverlikte meşhur seyyah ve coğrafya âlimi İbn-i Havkal’ın tarif ettiği özelliklere sahip, cömert bir halktır: “Mâverâünnehr halkı cömertlikte tek bir evin fertleri gibidir. Bir adam diğerine misafir olunca, adetâ kendi evine gelmiş gibi olur. Ev sahibi evine gelene karşı asla kötü davranmaz. Üstelik, daha önce misafirinin bir iyiliğini görmediği ve ondan bir mükâfat beklemediği hâlde, cömertçe onun ihtiyaçlarını karşılamak için bütün gayretini sarfeder.” (ehlisunnetbuyukleri.com) Aradan onca zaman geçmesine rağmen değerler hiç değişmemiştir. Bugün de Hokand halkı misafire “Tanrı Misafiri”, “Ata-i Hüda”, “Sırr-ı Hüda” gözüyle bakarlar. “Méhman atangdan(dey) uluğ” diye misafire ikramda bulunurlar. 

HOKAND HANLIĞIIN TARİHİ VE MİMARİSİ

Şehir 13. yüzyılda Moğullar tarafından yıkılmştır. Bu bozgundan sonra 18. yüzyıla kadar Hokand küçük bir kasaba olarak kayıtlara geçmiştir.

Hokand Hanlığı, 1709-1876 yılları arasında başşehir Hokand olmak üzere Fergana bölgesinde hüküm süren bir devlettir. Hanlığın kurucusu Şâhruh Han Özbeklerin Ming boyuna mensuptur. Bu boy, Abdullah Han zamanında (1583-1598) Tobol ve İrtiş yöresindeki eski yurtlarını bırakarak Fergana’ya göç etmiştir. Şeybânîlerin 1007’de (1599) ortadan kalkmasının ardından Doğu Türkistan’da ve daha sonra Sirderya’nın kuzeyinde Çadak’ta ikamet eden Hoca ailesi Fergana bölgesinde idareyi ele geçirip ülke topraklarını aralarında taksim etti. Şâhruh Han, Hoca ailesinin hâkimiyetine son vererek merkezi Hokand olmak üzere Fergana Hanlığı veya Hokand Hanlığı adıyla bilinen Özbek Devleti’ni kurdu (1121/1710).

1709 yılında Hokand hanlığı kurulduğunda 1711 yılında Eskikorgan kalesinin bulunduğu meskende şimdiki Hokand şehrinin temelleri atılmış ve savunma duvarları, şehir kapıları yapılmıştır. 1732 yılında Abdurehimbiy şehri hanlığın baş kenti ilan etmiştir. Şehir kayıtlara bu dönemden sonra Hokand, Kokand, Kokan olarak geçmiştir.

Şehrin büyük bir kısmını kaplayan tahkimat duvarları ve 12 tane büyük kapısı vardı. Kapılar Hocand, Gazıyaglık, Kuduklık, Sermazar, Nemengen, Çimyan, Soh, Margilan, Riştan, Möy-i Mübarek, Katagan, İsfere şehirlerine giden yol üzerine kurulmuştur. Bu şehirler aynı zamanda Hokand hanlığının yönetim bölgelerini de oluşturmaktaydı. Yani Hokand hanlığı adı geçen şehir adlarıyla belirlenen bölgelerden oluşmaktaydı.  

Şehirde medrese, cami, türbe, kervansaray, köprü ve diğer monumental (muazzam) inşaatlar Orta Asyanın eski şehirlerindeki mimari özellikleri esas alarak yapılmıştır. Hokand’daki büyük mimari abideler içinde Medrese-i Mir adıyla meşhur olan Narbotabiy Medresesidir (1798). Dehme-i Şahan Külliyesi (1825), Hüdayar Han Ordası (19. yüyılın 2. yarısı) Büyük Cami (19. yüzyılın başı), Kadı Kamal Medresesi ve diğerleri günümüze kadar ulaşmıştır. 

Tarihi belgelere göre Hokand Hanlığı döneminde (1709-1876) şehirde yedi saray-külliye yapılmıştır. İç ve dış savaşlar sonucunda altı tanesi günümüze kadar ulaşmamıştır. Seyyid Muhammed Ömer Han tarafından kurulan Zerrin Saray adıyla meşhur saray da 1842 yılında Hokand – Buhara savaşında yıkıldığı kaynaklara geçmiştir. Rus subayı ve etnografı Vladimir Petroviç Nalivkin “Краткая история Кокандского ханства” (Казань, 1886) adlı eserinde Zerrin Sarayı genişçe anlatmıştır. Medeli Han’ın devlet adamlarını bu sarayın selamlık salonunda ağırladığı ve Buhara Emiri Nasrullah Han tarafından Medeli Han’ın aynı sarayda katletilğini belirtmiştir. Hüdayar Han ordası yedinci saray-külliye olup onun da büyük bir kısmı yıkılmış ve yok olmuştur. Günümüzde yapıldığında mevcut olan 119 odadan sadece 19 odası kalmıştır.    

Hüdayar Han saray-külliyesinin yapımı 19. yüzyılın ellili yıllarında başlamıştır. Baş mimar olarak Mir Ubeydullah Muhendis Hokandî tayin edilmiştir. Bununla birlikte Usta Abdullah Raşidanî, Muhammed Turdiali, Usta Fazılhoca, İsavî Mahsum, Mulla Ahmed Damulla, Muhammed Alim gibi dönemin ünlü ustaları da saray yapımında çeşitli görevleri üstlenmişlerdir. Edebiyatlarda mimari açıdan Türkistan’ın üç muhteşem külliyesi ayrıca itiraf edilir. Hive’deki İçan Kale, Buhara’daki Ark ve Hokand’daki Hüdayar Han sarayı.

1887 yılında Hokand şehrine gelen Fransız araştırmacı Mary Burton’un “Paris’ten Semerkand’a kadar” adlı eserinde Hüdayar Han sarayının süslemelerini en ince detayına kadar anlatmıştır.

“Vambery 1863’te gördüğü Hokand’ı pek büyük bir şehir olarak anmaz. Ancak güney kesiminde hanın oturduğu sarayın bulunduğunu ve etrafının surla çevrili olduğunu, kuzey kesimin açık, etrafının ağaçlarla ve bahçelerle kaplı olup sadece dört caminin taştan yapılmış bulunduğunu yazar.” (Poujol: 2013, 218)

HOKAND HANLIĞI VE ETNİK YAPISI

Hokand Hanlığının etnik yapısı Özbek, Tacik, Kırgız, Uygur, Karakalpak ve diğer Türk kavimlerinden oluşmuştur. Özbeklerin Türk, Ming, Kıpçak, Kurama, Yüz, Nayman gibi boyları Hokand ahalisinin çoğunluğunu teşkil etmekteydi. Bu boylar Özbek halkının konsalidasyonunda önemli olmuştur. 

Etnografik kaynaklarda Fergane vadisinde yaşayan Tacikler iki guruba ayrılır: Fergana vadisinde yaşayan Tacikler ve Dağlı Tacikler. Tacikistan’ın dağlı bölgelerinde yaşayan Tacikler Mestçah, Karategin, Dervaz, Kölab, Hisar bölgelerinden Hokand’a göç eden Taciklerdir. Niyaz Muhammed’in “Tarih-i Şahruhi” adlı eserinde 19. yüzyıl başlarında Hokand Hanı Alim Han ordusunda 6 bindan fazla dağlı Tacik savaşçılarının olduğu yazılmıştır.   

Tarihçilerin belirttiklerine göre, Tyanşan dağlarının küzeyinde yaşayan Kırgızların büyük bir kısmı Fergane bölgesine 17. ve 18. yüzyıllarda yerleşmişlerdir. Kırgızlar Hokand Hanlığına tabe olup bölgenin iktisadi, askeri ve medeni hayatında aktif rol oynamışlardır.

19. yüzyılda Doğu Türkistan’daki Uygurların Çin feodallarına karşı ayaklanmaları ard-arda yenilgiye uğradıktan sonra Uygur aileleri Fergana vilayetine göç etmeye başlamışlar ve Hokand Hanlığında 300 bine yakın Uygur ailesi yaşadığı kayıtlara geçmiştir. Araştırmacı İ.V.Zaharova 1860 yılına kadar Hokand sınırları içinde 200-250 bin Kaşğarlı Müslümanlar bulunduğunu kayd etmiştir. 

18. yüzyılda Buhara Hanlığında ortaya çıkan siyasi-ekonomik çalkalanmalar bölgede yaşayan Karakalpakların Hokand Hanlığına göç etmesine neden olmuştur. Belgelerde 100 bin civarında Karakalpak ailenin Fergana vadisine göç ettiği belirtilmiştir. Karakalpaklar Sirderya nehri kıyılarına yerleşerek yılkıcılıkla geçinmişlerdir. 

Hokand’ın nüfusu 1879’da 18.400, 1926’da 68.400 iken bu sayı 1939’da 85.000, 1959’da 105.000, 1979’da 158.000 olmuş, 1986’da 169.000, 2004’te ise 211.000’i geçmiştir.

OSMANLI SALATANATI – HOKAND HANLIĞI İLİŞKİLERİ

Osmanlı devleti, 16. yy.’den itibaren Türkistan’a ilgi göstermiş ve özellikle Safevi-İran savaşları sırasında Orta Asya’daki Hive, Buhara, Semerkand ve Hokand Hanlıklarına elçiler göndererek siyasi ilişkilerde bulunmuştur. Buna karşılık adı geçen hanlıkların başında bulunan iktidar sahipleri (Hanlar) de, 16. yy.’dan itibaren İran ve Rusya’ya karşı hem büyük bir siyasi güç ve hem de Padişah’ın “İslam Halifesi” olmasının etkisiyle Osmanlı Devleti’ne elçiler gönderme ihtiyacını hissetmişlerdir. Fakat Osmanlı-Türkistan ilişkileri sadece siyasi olmayıp ilmi, ticari ve hac ile ilgili faaliyetleri de kapsamış ve Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar devam etmiştir. (Sarınay: 2004, V-VI)

Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü tarafından yayımlanan “Osmanlı-Türkistan İlişkileri” kitabında Hokand’la ilgili ondan fazla belge bulunmaktadır. Belgeler kültürel, askeri ve iktisadi faaliyetlerle ilgili olup dönemi aydınlatma açısından gayet önemlidirler. 

 HOKAND’IN KARA GÜNÜ

Çarlık yönetiminin devrilmesinden sonra 25 Kasım 1917’de Orta Asya’nın Bolşeviklere karşı politikasını tespit etmek üzere Hokand’da toplanan IV. Türkistan Müslümanları Kongresi’nin ardından Türkistan Millî Muhtariyeti ilân edilmiştir. Ancak bu ilk Türkistan millî hükümetinin parası ve askeri yoktu. Öte yandan Bolşeviklere karşı mücadele etmek için Buhara Hanlığına yapılan başvuru da olumlu karşılanmamıştı. 1918 yılının başlarında Hokand’ı top ateşine tutan Bolşevikler, Ermeni Taşnak birliklerinin de yardımıyla Şubat 1918’de şehri yakıp halkı kılıçtan geçirdiler. (Konukçu: 2013, 218) Kaynaklarda Ermeni Taşnak örgütünün Hokand’da asrın en büyük kıyımın gerçekleştirdiği yazılmıştır. Kızıl askerlerin ve Ermeni Taşnak birliklerinin saldırıları sonucunda 10.000’den fazla Müslüman katledilmişti. Görgü şahitleri savaş sırasında gerek Ruslar’ın gerekse Taşnakların son derece vahşice davrandıklarını belirtmiştir. Pazar merkezini ateşe ilk verenler Ermeni birlikleri olmuştu. Ardından bütün Eski şehir bölgesi alevler içinde kalmıştı. 21 Şubat’ta yangın 15-20 km’den görülebilir hale gelmişti. Yangın yaklaşık 15 gün devam etmişti. Şehirde yangını söndürebilecek kimse kalmamıştı. Etrafı ceset kokusu sarmıştı. “Şehrin on ayrı bölgesinden insanları parça parça ettiler. Cellâtlar insanlara hayvan muamelesi yapıyorlardı. Kollarını, bacaklarını kestiler. Çocuklar ise cadi (kesici bir alet), ile parçalandı. Taşnaklar Sözek, Hokand-Kışlak, Bazarkorgan köylerinde oturanları kelimenin tam manasıyla katlettiler. Fergana Vadisi’ndeki 180 köy ise tamamen harap olmuştu. Taşnak eşkıyaları 1918 yılında ve 1919’un ilk çeyreğinde Margilan’da 7.000 , Andican’da 6.000, şehir merkezi tamamen ateşe verilen Namangan’da 2.000 ve Bazarkorgan ile Hokand-Kışlak civarındaki köylerde yaklaşık 4.500 insan katletmişlerdi.” (Hayit: 2006, 61-66)

HOKAND EDEBÎ MUHİTİ

Hokand şairler şehri olarak da ün kazanmış bir şehirdir. 19. yüzyılın başlarında Hokand edebiyat, medeniyet, bilim, mimari, hattatlık, kitabet ve sanat merkezi olarak gelişmeye başlamıştır. 300’e yakın şair ve muarrihin yaşadığı bilinmektedir.  

19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başlarında Hokand edebi muhiti Özbek halkının tefekkür tarzında büyük değişimi başlatan bir yenilikçi ekol olarak da önem arz etmektedir. Bu dönemde Pisendî, Muhyî, Karî, Nisbetî, Mukimî, Furkat, Yarî, Mevlevî Yoldaş, Zarî, Muheyyir, Racî, Muhsinî, Hamza, Kemî, Hokandî, Hazinî  ve benzeri onlarca şairin etkisi sadece Hokand’la kısıtlı kalmayıp geniş Türkistan coğrafıyasının düşünce akımını de etkilemişti. Nadirebegim, Uveysi, Dilşad Berna, Mahzuna, Enber Atın, Leyli Hanım, Müşterî gibi kadın şairlerin oluşturduğu ekolun etkisi Türkistan sınırlarını aştığı araştırmacılar tarafından çok dile getirilmiştir. Adı geçen şairlerin eserlerinde tasavvuf, marifet, aydınlanma, fen, eğitim, kadın, aile, ülkenin sosyal ve ekonomik sorunlarnın konu olarak seçildiği görüülmektedir. Bununla birlikte Türkistan’da marifetçilik hareketi olarak bilinen dönem de doğrudan Hokandlı şairler sayesinde ortaya çıkmıştır. Marifetçiler “Türkistan’ın düştüğü içler açıcı durumun  tek nedeni cahilliktir” diye bildiler ve halkı aydınlatmak için adeta savaş başlattılar. Mukimî, Furkat, Muhyi gibi marifetçi şairler birleşerek ülkedeki şairleri saray dışına çıkarmanın bir yolu olarak Seyahatname türünü geliştirdikleri ve bu sayede ülke sorunlarını açık bir şekilde dile getirdikleri bunun sonucunda Türkistan cedit hareketinin başlanmasına zemin hazırladıkları edebiyat bilimcileri tarafından dile getirilmiştir.

Köklü edebiyatı olan şehirde günümüzde de Özbek edebiyatının ünlü isimleri, edebiyatı geçmişten geleceğe taşıyacak yazar ve şairler bulunmaktadır. Ünlü yazar Abdullah Kahhar, Sabir Abdullah, Emin Ömerî gibi onlarca yazarı dile getirmemiz mümkündür.       

BAĞIMSIZLIK DÖNEMİNDE HOKAND

Özbekistan bağımsızlığı yıllarında Hokand Fergana vadisinin en güzel şehirlerinden biri, maneviyat ve medeniyet merkezi olarak itiraf edildi. Şehir her açıdan gelişmeye başladı. Günümüzde iki yüz binden fazla nüfuzu barındıran Hokand şehrinde 2 üniversite, 14 kolej ve lise, 44 orta okul, 12 hastane ve 4 sanatoryum, 5 müzik ve tiyatro okulu, 7 kültürel faaliyetler evi, 19 kütüphane, 6 müze, 4 spor okulu, 3 büyük stadyum, 3 sahne ve büyük tören alanları  bulunmaktadır.

SONUÇ

Fergana vadisinin güneybatısında yer alan Hokand, Özbekistan’ın iktisadi, ticari, medeni ve edebi açıdan en önemli merkezlerindendir. Hokand, sadece Fergana vadisinin ya da Özbekistan’ın değil, Orta Asya’nın da en güzel şehirlerinden sayılır. Genel olarak, Özbekistan’da 120 şehir mevcuttur. Nüfuzu 100 binden fazla olan şehir ise 16 tanedir. Hokand, 211 bin kişiden oluşan nüfusu ile Fergana’da 3., Özbekistan genelinde 8. büyük şehirdir. Çevresinde sulama sistemine dayalı tarımın yapıldığı şehirde sanayi alanında ipekçilik, petrol, metalürji, yağ, mobilyacılık ve özellikle pamukçuluk gelişmiş durumdadır. Özbeklerde “Oqqan daryo oqaveradi” (Akan derya akmadan kalmaz) deyimi var. Bin yıllık tarihi olan şehir zaman zaman yıkılmış, savaşlardan harabeye dönüşmüş. Buna rağmen yine ayağa kalkmayı başarmıştır. 21. yüzyılda “köhne ve nevkıran” şehir olarak hızlı gelişmeye devam etmektedir. Fergana vadisinde turizmin gelişmesiyle Özbekistan’ın en gözde şehri olacaktır.

 KAYNAKLAR:

Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (16.-20. yy) Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürlüğü), Ankara 2004.

HAYIT, Baymirza. Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi (Türkistan Türklüğü’nün Milli Mücadelesi). İstanbul: BKY Yayınları. 2006. S: 61-66.

KONUKÇU, Enver. Hokand Hanlığı. İslam Ansiklopedisi. Cilt. 18. sayfa 218. Türkiye Diyanet Vakfı. İslam Araştırmalar Merkezi. İstanbul 2013.

Özbek Sovyet Entsiklopediyası, Taşkent 1976, XIV, 297.

POUJOL, Catherıne. Hokand. İslam Ansiklopedisi. Cilt. 18. Türkiye Diyanet Vakfı. İslam Araştırmalar Merkezi. İstanbul 2013.

SARINAY, Yusuf. Önsöz. Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (16.-20. yy) Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürlüğü), Ankara 2004.

БАРТОЛЬД В. В. История културного жизни Туркестана. Л. 1927.

БИЧУРИН, Н. Я. Собирание сведний о народах, оботавших в Средний Азии в древные времена. Т. 2 М. 1950.

БОБОБ­­ЕКОВ, Х. Қўқон тарихи. Т.1996.

Государствиная публичная библотека имени Салтикова– Шчедрина С.–П. Ф. 1000 пост 1950 № 9/1,2.

Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вип. 1. М. 1973.

МУЛЛА ОЛИМ ХОЖИ  Тарихи Туркистон. Қарши. 1992.

НАЛИВКИН В. П. Краткая истории кокандского ханства. Казань 1896. с. 76.

İnternet ilişimleri:

http://goo.gl/zHJ2Xw

http://www.ehlisunnetbuyukleri.com

 Hazırlayan: Doç.Dr. Marufjon YULDASHEV