“Мамдуҳ”дан “Авлиё тут”гача...

Зиёдахон Расулова

психология фанлари доктори

Ҳурматли Маъруфжон ака, ҳикояларингизни психолог ва инсон сифатида ўқидим ва ичимдан чиққан фикрларни сизга тақдим этмоқчиман.

Аввало, мен сизнинг “Мамдуҳ” ва “Авлиё тут” ҳикояларингиздан бошласам. Улар бир-биридан мавзу жиҳатдан фарқ қилади. Бири болаликдаги инсоний алоқаларнинг нозик жароҳати ҳақида, иккинчиси халқ хотираси ва қадриятларига таянади. Лекин икки ҳикоянинг тагида жуда кучли бир умумий руҳий оқим мавжуд. Мен бу оқимни сизнинг ички жараёнларингиз, эҳтимоллик билан ўзингиз сезган ёки ҳали тўлиқ англамаган руҳий изланишингиз деб кўраман.

 “Мамдуҳ” ‒ шахсий руҳий йўқотиш ва ўзини қутқариш истаги

Сиз қоғозга Мамдуҳ ҳақидаги ҳикоя ёзгандек туюласиз, аслида эса бу ‒ ўзингиз билан очиқ суҳбат, балки болалигингиз, отангиз, юрагингиздаги кечирилмаган бир кимса билан ечилмай қолган диалог. Сиз Мамдуҳни болаликдаги бегона, жисмоний бўлса-да руҳий яқин бўлмаган, лекин бутун ҳаётингизда сизга таъсир қилган шахс сифатида чизгансиз. Бу образ ортида сизнинг ўзингиздан олиб ташлай олмайдиган оғриқ ‒ “ота меҳри”га бўлган ташналик, эсдан чиқариб бўлмайдиган исмсиз ажрашув ётади. Ҳикоя сўнгидаги “агар имконим бўлса эди, уни хотираларимдан бутунлай чиқариб ташлардим” деган ибора ‒ бу унутмоқ истагининг эмас, унутолмаслик азобининг манифестидир.

Мамдуҳ сиз учун ўтмишда қолган инсондек туюлади, лекин у сизнинг ичингизда ҳануз яшайди. Сиз уни ортда қолдиргандек бўлгансиз, аммо аслида у сизнинг ички дунёйингиздан чиқмаган. У сиз яширмоқчи бўлган, лекин унутолмаган бир парча. Сиз Мамдуҳни кечиришга уринаётгандек туюласиз. Аммо бу кечирим уни эмас, сизнинг ичингиздаги бир қисмини тинчлантириш учун керак. Бу ичингиздаги, ўтмишдаги ўзингизга нисбатан кечиккан эътибор. Чунки оғриқ Мамдуҳда эмас эди ‒ у сизда қолган.

Сиз болаликдаги рўй бериб улгурган, лекин ҳис этилиб тугамаган ҳолатни матнга айлантиргансиз. Хусусан:

–      гувоҳнома воқеаси ‒ сизнинг оила тизимидаги эътироф этилмаган позициянгизни билдиради. “Исминг нима?” деб бошланган саҳна ‒ сиз учун шунчаки исм эмас, оила ичидаги тан олинмаганлик ҳисси билан боғлиқ бўлиши мумкин;

–      ҳарбий хизматдаги учрашув ‒ бу сизнинг инсонни йиллар ўтгач таний олиш ёки танимай қолиш ҳақидаги ички иккиланишларингизни акс эттиради. Руҳий кечикиш, кечиктирилган “таниш” бу сизда ҳали тўлиқ ечимини топмаган алоқаларнинг белгиси.

Сиз Мамдуҳни кечириш орқали ўзингизни кечирмоқчисиз. Лекин матннинг сўнгги сатрида: “Мен бу имконни бутунлай воз кечган бўлардим. Чунки менинг ҳаётимдан, болалигимдан, хотираларимдан ўчириб ташлайдиган киши йўқ,” ‒ деб ёзасиз. Бу жумлани юзаки ўқиганда, бу кечирим, ички ярашув каби эшитилади. Бу жумла аслида ички оғриқни яна бир бор кўтариб чиққан изтиробли ҳолат, ички чарчоқ, ўзидан воз кечишга яқин руҳий ҳолатнинг белгиси, яъни бу “энди бу борада ҳеч нарса ўзгартириб бўлмайди, эслаб фойда йўқ, тўлиқ тушкунликка кириб кетмайман, лекин ҳеч қандай ҳаракат ҳам қилмайман” деган ички кайфият. Сиз уни кечиришга ҳаракат қилгансиз, лекин болаликдаги ўзингизни ‒ ўша ожиз, тушунарсиз қолган ҳолатингизни ҳали қабул қилмагансиз. Сизга жароҳат берган одамни кечириш мумкин, лекин ўзингизнинг ички ожиз ҳолатингизни қабул қилиш қийинроқ. Шу сабаб, бу ҳикоя ‒ ҳал қилиниб бўлган изтироб эмас, балки ҳали ҳал бўлмаган, фақат яна бир бор эслаб ўтилган оғриқ.

Бу ҳикояда сиз нафақат қаҳрамонни, балки ўзингизни ҳам кўрсатгансиз. Бу шунчаки ёзувчилик ҳунари эмас, балки ички ҳалолликнинг, инсоний кучнинг ифодаси ва бу матн сизни айнан шу томонингиз билан ёдда қолдиради.

Хуллас, бу ҳикояда Мамдуҳ тимсоли орқали сиз фақат бир инсон билан бўлган ҳиссий зиддиятни эмас, балки болаликдаги ҳал этилмаган изтироб ва эътироф этилмаган ҳис-туйғуларни қайта кўриб чиққансиз. Сиз Мамдуҳни ўчириб ташламоқчи эмассиз, балки унга боғланган ўз ички қисмингизни озод қилмоқчисиз. Бу репрессия (Фрейд) ва қайта ишлаш механизмининг ёрқин намунаси. Ҳикояда кучли сукут ва ички қарама-қаршилик бор. Сиз Мамдуҳни эслашдан қочасиз, лекин уни унутолмаяпсиз. Бу сукут ‒ ҳимоя эмас, балки ҳали ечимини топмаган ҳиссий жароҳатнинг белгиси. Сиз буни жуда ҳалол кўрсатгансиз, бу учун сизга инсоний ҳурматим янада ошди.

 “Авлиё тут” ‒ коллектив хотира орқали ўзини тутиб қолиш

Бу ҳикояда сиз шахсийдан коллектив даражага кўтарилган психологик механизмни кўрсатгансиз. Сиз бу ҳикояни фақат тут дарахти ёки қишлоқ ҳаёти ҳақида ёзмагансиз. Сиз ўзингизга қадрли бир нарса ‒ халқ хотираси, болалик ишончи, қадрият изчиллигини йўқотиб қўймаслик учун ёзгансиз. Бу сизнинг онг остингизда, дунёдаги бузилишларга, ўзгаришга, ажралишга қарши бўлган ички қаршилик. Сиз уни фақат тут дарахти ҳақида ёзаётгандай кўринасиз, лекин аслида сиз: “Мен чиқиб кетдим, лекин руҳим ҳали у ерда ‒ у жой омон қолсин, мен ўзимни ҳам сақлаб қоламан” деб ёзгансиз. Бу психологик жиҳатдан регрессия эмас, балки идентикликни сақлаб қолиш уриниши, ичингиздаги барқарорликни сақлаб қолишнинг бир шакли.

Сиз тут дарахтини болалик, халқлик, урф, меҳр ва эътиқод билан қоплаб, аслида бир саволга жавоб излагансиз: “Мен чиққан тупроқ омонми?..”. Сиз бу саволни очиқ айтмайсиз, лекин ҳикоядаги ҳар бир сатрда бу хавотир яширин. Бу матнда шаҳарда яшайдиган одам эмас, ичида ҳануз қишлоқни олиб юрган инсон гапиряпти. Бу ҳикоя, Маъруфжон ака, сизнинг руҳий муҳожиратдан қайтишга уринишингиздир. “Авлиё тут омонмикан?” деган савол ‒ мен ўзим омонманми? деган калаванинг бир учидир. “Мен ўзимга содиқ қолдимими?” Бу сизнинг ички таянчингиз тимсолидир. Тут омонмикан ‒ бу савол орқали сиз "Мен илдизларим билан боғланиб қолганманми ёки ажралиб кетдимми?" деган чуқур ички саволни бераяпсиз.

Сиз тутни метафора қилиб олаётгандек туюласиз, лекин бу оддий метафора эмас. Тут сизнинг генетик хотирангиздир. Ҳикояда у болаликни эслатади, халқни ифодалайди, табиий шифо билан боғланади, аммо бу ‒ фақат юзада. Аслида, бу тут бузилмаган, аммо бузилиш хавфи остидаги ички таянчдир. Сиз ундан хавотирдасиз. Шунинг учун сиз ҳикоянгиз ҳимоя сифатида намоён бўлди.

Сизнинг персонажларингиз ўзгармайди. Лекин муаллиф сифатида сиз ўзгаргансиз. Бу ўзгаришни яшириш учун ҳикояни “табобат”, “ахлоқ”, “эстетик”, “ахборот” қатламлари билан қоплагансиз. Аммо бу парда орқасидан бир нарса билан хайрлашишни истамаётган бир эркакнинг ичи кўринади.

Сиз айтасиз: “Мен талабаликда отанинг усулларига шубҳа қилганман, лекин ҳали ҳам сукутда юраман.” Сизнинг сукутингиз ‒ онг остидаги тан олиш. Сиз руҳий мерос, яъни ота тимсолидаги қадриятлар билан барибир ички баҳсда экансиз. Шаҳар сизга янги йўл очган, аммо тут сизни ўтмиш, авлод, илдизлар билан боғлаб турувчи рамз. Сиз ўзгаргансиз, лекин барибир тут орқали ички ўзингиздан ажралмагансиз.

Ҳикоянинг оҳанги оддий ва сокин, лекин унинг тагида жуда кучли бир хавотир бор. Сиз бу хавотирни жуда нозик берибсиз ‒ бу эса сизнинг муаллиф сифатида кучингизни кўрсатади. Сиз фақат бир дарахтни эмас, бутун ўтмиш, халқ, ота-боболар билан бўлган кўринмас риштани асраб қолмоқчисиз ва бу ришта сиз учун жуда қадрли.

 

Кимман ўзи?!

Қадимда бир сартарош бор экан. Искандарнинг сартароши. Эски қудуқ ҳам бор экан: «бутун сирларни мен сақлашим керак» деган. Сартарош ҳамма ишни бузибди: «Искандарнинг шоҳи бор!» -деб қудуққа сирни айтибди. Қудуқ хурсанд экан: «Сир менда» -деб. Бироқ бир қамиш ўсиб чиқибди. Чўпон кўриб қолиб -гўё бошқа қамиш йўқдек- ундан най ясабди. Найни чалса, куй қудуқнинг сирини оммага ошкор қилиб қўйибди. Қаранг куйни ва сирни тушунадиган одамлар яшар экан қадимда. Бугун қудуқларда сир қолмаган. Бор ҳам дейлик, қамиш ўсиб чиқди ҳам дейлик, уни чўпон кесиб най ҳам қилди дейлик, куй сирни ошкор қилишни истади ҳам дейлик, уни тушунадиган одам қолганмикан? Лекин ичимдан ўша эски қудуқнинг борлигига, унда қамишлар ўсиб, уста чўпонларнинг қўлига тушишига ва ундан най ясаб куй чалишларига ишонганман. Баъзан мен ичида Юсуф банди бўлган, Пайғамбарнинг набираси айтган қутлуғ сирни сақлашга аҳд қилган ва ўз ичида қамишларга ҳаёт берган, умид бўлган қадим қудуқ эмасманми деб қоламан... Қудуқманми, қамишманми, найманми, куйманми, сирманми, кимман ўзи?..

 

Хуан Рульфо

Хуан Рульфо (1917–1986) - мексикалик ёзувчи, сценарист ва фотограф, Лотин Америка адабиётининг таниқли намояндаларидан бири. У “магик реализм” оқимига катта таъсир кўрсатган. Рульфонинг асосий асарлари — “Педро Парамо” (1955) романи ва “Эл Ллано дар лламас” (1953) ҳикоялар тўпламидир. Унинг ёзиш услуби қисqa, пурмаъно ва таъсирчан бўлиб, Мексика қишлоқларининг қайғули ҳаёти, ёлғизлик ва ўлим мавзуларини чуқур ёритади. “Менинг отам” ҳикоясида отасининг фожиали ўлими ва бу воқеанинг оилага таъсири бола нигоҳидан ёритилган. Боланинг ўлим хабари қаршисидаги карахтлиги ниҳоятда содда ва таъсирли тасвирланган.

«МЕНИНГ ОТАМ»

ҳикоя

Менинг отам яхши инсон эди. У тириклигида бу дунёда яхши нарсанинг ўзи йўқ эди. Эртага нима қилиш кераклигини ҳеч ким билмасди, чунки эртанги кунга ишонч қолмаганди, бугун эса ҳали тугамаганди. Ҳаво ҳам ёмон эди, кўз кўзни кўрмас, ҳеч нарсани англаб бўлмас эди: кун чиқдими, шамол қаердан эсади – шимолданми, жанубданми?

Дунёда яхши нарсанинг ўзи қолмаган эди. Отам эса яхши инсон эди, ҳаётга ишонарди.

Уни тонг отар маҳал ўлдирдилар, лекин у ўлдирилганини, нега ва қаерда ўлганини ҳам тушунмай қолди. Уни ўлдиришди, унинг учун ҳаёт тугади. Бошқалар учун эса у ҳали ҳаёт эди ва дунё аста-секин тинчиб, ўзгара бошлаганди, ҳатто ёмғир томчилай бошлаганди; одамлар ёмғирга боқиб, яна умидлана бошлаган эдилар.

Менинг отам қоронғи тунда, тонг ёруғидан бехабар ўтди. Уни ота-боболар урфига кўра кафанладилар ва шундай дафн қилишдики, гўё у ҳам оддий одамлардан бири эди. Бизга дедилар: “Отангиз вафот этди, у тонгга яқин, ҳамма донг қотиб ухлаб ётганда, болалар туғилган, ўлимга маҳкумлар отилган вақтда ўлди. Туннинг бу ғамгин вақтида одамлар ярим уйқуда бўлади, алмойи-жалмойи тушлар кўради, лекин шундай тушларга ҳам эҳтиёж бор.”

– Сизнинг отангиз вафот этди.

Тушимда бир кичик оҳуни қучоқлаб турганмишман. У худди қаноти қайрилган қушдайин чорасиз, ухлаб ётган одамнинг юрагидай сокин ва маъсум эди.

– Унинг умри қисқа экан.

Туннинг энг қоронғи, энг қуюқ, энг қаттиқ вақти эди, тонг отишига оз қолганди. Ҳамма нарса бирдан узоқлашиб кетгандек эди. Мен англадимки, йиғлашим керак, ҳеч бўлмаса бир томчи кўз ёш чиқиши учун юрагимни сиқишим керак. Хўнграб йиғлашга уринардим. Юрагимни эзиш учун чиранардим, мудраган юрагимни болға билан эзиб-эзиб оғритгим келарди. Биргина ниятим, мақсадим дод солиб йиғлаш эди. Йиғлайки, дардим тилга тўкилсин.

– Оҳу боласи ўлибди. Қучоғингдаги жонивор ўлик.

Майли, қўяверинг, бу тушимни кўриб тугатайин. Қолган нарсаларнинг барчаси ёлғон! Мен ухлаб ётганда ҳеч ким ўлмайди.

– Соат уч бўлди, отангизнинг жасадини олиб келдик. Уни бугун тунда ўлдиришибди.

– Сен ким ҳақида гапираяпсан? Менинг отам ҳақидами? У ўлмайди. Ҳеч ким унга ёмонлик қила олмайди. Акс ҳолда, ер юзида қиёмат қўпади, дунё вайрон бўлади. Одамларнинг қўллари синади, ҳаёт инсонлар учун маъносини йўқотади. Отам бизга ҳаёт берган, биз у туфайли ёруғ дунёни кўряпмиз. У ўлмайди, ўла олмайди.

– Уни ўлдиришибди.

– Қачон? Соат нечада?

Менинг қимирлашга мажолим қолмади, лекин дунё нимадир сезди шекилли.

– Тун. Тўхта. Тўхта, унга қара.

– Сен мени алдаяпсан.

– Дафн бугун.

– Ҳеч қандай дафн бўлмайди. Менинг отам ўлмайди. У биздан кўпроқ яшайди. У бизга ўхшамайди, у умри давомида фақирлик, эҳтиёж нималигини билмаган...

– Демак, сен унга қарашни хоҳламайсанми? Тур, ҳализамон унинг яқинлари, танишлари келиб улгурмади, отангга яқинлаш.

– Отам ўлмаган. Сен мени ёмон кўрасан. Ёмон кўрганинг учун ҳам мени қасддан уйғотяпсан. Қўй, бу тушимни кўриб тугатайин.

– Майли, сен айтгандек бўлсин, лекин эслаб қол, уни тушдан кейин дафн қилишади.

– Чироқни ўчир. Чироқни ўчир ва ўзинг чиқиб кет. Агар отам ростдан ўлган бўлса, унда нега куляпсан? Чиқиб кет! Оҳу боласи ухлаяпти. Уни уйғотиб юборасан. Мен сенинг кимлигингни биламан. Фақат шайтонгина тунлари бузғунчилик қилиб, уйқудаги инсонларни қўрқитади. Отам ўлмаган, сен фақат ёлғон гапираяпсан. Алдаяпсан. Мени алдаяпсан, холос! Даф бўл!

Кўз ёшларим қон равон бўлди. Узоқдан онамнинг йиғисини эшитганимда эса қоним селга айланди.

Маъруфжон Йўлдошев таржимаси

Сукут - муаззам шовқин!

***

Асл ҳақиқат сукутга яширинган бўлади.

***

Ҳамма гап айтиб бўлинди, энди уни тушуниш қолди.

***

Инсонлар бир-бирларини яхшироқ тушунишлари учун сўзни ўйлаб топишган эди...

***

Баъзи инсонлар дуо қилмайди, сукут қилади.

***

Шундай инсонлар борки, исмини эслашнинг ўзи умрга умр қўшади. 

***

Шундай инсонлар борки, уларни инсон деганинг учун сўздан хижолат бўласан.

***

Ҳар инсоннинг жаннати ҳам жаҳаннами ҳам қалбидадир.  

***

Кўнгил боғидаги гулларни парвариш қилиш лозим, акс ҳолда тиканзорга айланади. 

***

Кўнгил боғининг гуллари сукут пайти очилади.  

***

Тунда бутун ҳислар юлдузлар тилида сукут қилади.

***

Тун оламнинг сукути эди, тонг ҳаммасини бузди. 

***

Сукут - муаззам шоқин, ҳайбатли қичқириқ!

М.Йўлдошев

 

 IQBOL MIRZO

O‘ZBEKISTON XALQ SHOIRI

ОЙДАН ТУШГАН ЭМАС

Ҳеч кимни бахт ўз-ўзидан қучган эмас,

Қуш ҳам кўкка машаққатсиз учган эмас.

Ойдин тунлар, осойишта, тиниқ тонглар

Ойдан тушган эмас, кўкдан тушган эмас.

 

Мевасин еб, боғини ҳам сўраб қўйгин,

Керак бўлса, боғ атрофин ўраб қўйгин.

Ниҳолларнинг кокилларин тараб қўйгин,

Озодлик ҳам, ободлик ҳам ўзи келмас,

Ойдан тушган эмас, кўкдан тушган эмас.

 

Бу бинолар қайдан бино бўлди экан?

Ким боболар қаддин расо қилди экан?

Нечук бизни бугун дунё билди экан?

Озодлик ҳам, ободлик ҳам ўзи келмас,

Ойдан тушган эмас, кўкдан тушган эмас.

 

Эртакларда мўъжизалар сеҳр сабаб,

Гулу гиёҳ кўкаргайдир меҳр сабаб.

Тафаккурнинг ҳурлигига недир сабаб?

Озодлик ҳам, ободлик ҳам ўзи келмас,

Ойдан тушган эмас, кўкдан тушган эмас.

 

Ўн саккизга кирган йигит сўзига боқ,

Юзига боқ, олов ёнган кўзига боқ.

Бу энг буюк хазинадир, дўстим, бироқ

Озодлик ҳам, ободлик ҳам ўзи келмас,

Ойдан тушган эмас, кўкдан тушган эмас.

 

Шижоатнинг, жасоратнинг маҳсули бу,

Ироданинг, заковатнинг маҳсули бу,

Улуғ Инсон танлаб олган ҳақ йўли бу,

Ўзбекистон, бундайин бахт ўзи келмас,

Ойдан тушган эмас, кўкдан тушган эмас.

 

AYDAN İNMEMİŞTİR

Hiç kimseye baht kendiliğinden gelmez,

Kuş bile göğe zahmetsiz uçmaz.

Aydın gece, huzur, berrak sabahlar

Aydan inmemiştir, göklerden inmez.

 

Meyvesini yeyince bahçesini sor,

Gerekirse bahçenin etrafını sar.

Fidanların kâküllerini tara da gör,

Özgürlük de, refah da kendiliğinden gelmez,

Aydan inmemiştir, göklerden inmez.

 

Bu binalar nasıl yükseldi acaba?

Kim ataların boyunu dimdik etti acaba?

Dünya bugün bizi nasıl tanıdı acaba?

Özgürlük de, refah da kendiliğinden gelmez,

Aydan inmemiştir, göklerden inmez.

 

Masallarda mucizeler sihirledir,

Çiçek ile bitkiler de yeşeriyor sevgiyle.

Düşüncenin özgürlüğüne sebep nedir?

Özgürlük de, refah da kendiliğinden gelmez,

Aydan inmemiştir, göklerden inmez.

 

On sekiz yaş delikanlının sözüne bak,

Yüzüne bak, alev ateş gözüne bak.

Bu en büyük hazinedir dostum, fakat

Özgürlük de, refah da kendiliğinden gelmez,

Aydan inmemiştir, göklerden inmez.

 

Cesaretin, cesurluğun ürünüdür bu,

İradenin, zekâvetin ürünüdür bu,

Ulu İnsan’ın seçtiği hak yoludur bu,

Özbekistan, böyle bir baxt kendiliğinden gelmez,

Aydan inmemiştir, göklerden inmez.

ЯГОНАСАН

Тупроғингда даҳолар хоки,

Ул соҳиби дунёлар хоки.

Боболарки, улуғ чинордек,

Момоларки, Қутлуғ Нигордек.

Чинорларки, бешиклар бўлган,

Келажакка эшиклар бўлган.

Сен онасан, муқаддас Ватан!

Ягонасан, муқаддас Ватан!

 

Хазинамсан, тахтим ўзингсан,

Қиёси йўқ бахтим ўзингсан.

Ер юзининг жаннати сенсан,

Яратганнинг санъати сенсан.

Жаннатбоғим, ҳазраттоғимсан,

Меҳробимсан, саждагоҳимсан.

Сен онасан, муқаддас Ватан!

Ягонасан, муқаддас Ватан!

 

Манглайдаги Дурри Акбарим,

Не кўзларни олган гавҳарим.

Қора ният, ғараз сўзлардан

Асрагаймиз ёмон кўзлардан.

Кўксим ичра юрагим – тумор,

Бу туморда қутлуғ номинг бор.

Сен онасан, муқаддас Ватан!

Ягонасан, муқаддас Ватан!

 

YEGANESİN

Toprağında dahilerin izleri,

O sahib-i âlemlerin tozları.

Atalar ki ulu çınarlar gibi,

Analar ki Kutlu Nigâr misali.

O çınarlar ki beşikler olmuş,

Geleceğe nice kapılar olmuş.

Sen bir anasın, mukaddes Vatan!

Yeganesin, mukaddes Vatan!

 

Hazinemsin, tahtım sensin,

Emsalsiz bahtım da sensin.

Yeryüzünün cenneti sensin,

Yaradanın sanatısın sen.

Cennet bahçem, aziz dağım,

Mihrap yerim, secdegâhımsın.

Sen bir anasın, mukaddes Vatan!

Yeganesin, mukaddes Vatan!

 

Alnımdaki en parlak incim,

Nice gözleri almış cevherim.

Kara niyetli, kinli sözlerden

Koruruz seni kötü gözlerden.

Göğsümdeki kalbim – muskamdır,

Bu muskada kutlu adın vardır.

Sen bir anasın, mukaddes Vatan!

Yeganesin, mukaddes Vatan!