Tilsimli kitob

TILSIMLI KITOB

Eng qadimgi zamonlardan beri odamlar o‘zaro muloqotni qulaylashtirish, tezkor xabarlashuv yo‘llarini topish, makon va zamon to‘siqlarini bartaraf qilish ustida bosh qotirib keladilar. G‘or devorlari va qoyalarga ishlangan rasmlar, piktografik yozuvlar, turli til tizimiga oid toshbitiklar ana shunday intilishlarning natijalari hisoblanadi. Bu boradagi izlanishlar eng eski chog‘lardan hozirgacha to‘xtagan emas. Aksincha, muntazam takomillashib, imkon doiralari borgan sari kengayib bormoqda. Shubhasizki, insoniyatning bebaho kashfi yozuv hisoblanadi. Biz yozuv orqali ajdodlarimiz so‘zlashgan tildan xabardor bo‘libgina qolmay, ularning tafakkur olamidan, orzu va xayollaridan ham boxabar bo‘lamiz. XIX asr adog‘ida turkiy runik yozuvining o‘qilishi kriptologik tadqiqotlarni jadallashtirib yubordi. Shunga qaramay, hozirgacha o‘qilmagan, siri ochilmagan, mazmuni anglanmagan asarlar bor. Yevropa hududida “Vinča”, Yunonistonda “Linear-A”, Hindistonda “Indus”, Eronda “Elam” bitigi va boshqalar ana shunday asarlar sirasiga kiradi. Bunday tilsimli bitiklar soni talaygina. Hozirgacha o‘qilmaganligining ham turli sabablari bor, albatta. Ba’zilari yaxshi saqlanmaganligi, sistematik emasligi, matn parchalarining to‘liq emasligi va boshqa sabablar tufayli “sirli yozuv” sifatida qayd etib kelinadi. Quyida ana shunday sirli yozuvlardan birida bitilgan qo‘lyozma kitob haqida ma’lumot bermoqchiman.

“Voynich qo‘lyozmasi” deb ataladigan qo‘lyozma hozirgacha siri ochilmagan tilsimli kitoblardan biri hisoblanadi. Ilmiy-laboratoriya tahlillariga ko‘ra 1404-1438 yillar orasida yozilgan. Kitob 15x22,5 hajmidagi qog‘ozga noma’lum alifboda yozilgan bo‘lib, mavjud nusxa jami 240 betdan iboratdir. Kitobning nomi uni 1912 yilda topgan polshalik bibliofil Wilfrid Voynich familiyasi bilan bog‘liq. Dastlab, Voynich nayrangi deb e’tibor berilmagan bu qo‘lyozma g‘ayrioddiy rasmlar bilan bezalgan va sistematik alifbo asosida bitilgan edi. Rasmlardan astrologiya, botanika va tibbiyot kabi mavzularda bitilgani bir qadar anglashiladi. Qo‘lyozma ustida tilshunoslar, tarixchilar, kriptologlar va boshqa turli soha vakillari izlanish olib borishgan. Ayniqsa, Birinchi va Ikkinchi jahon urushi davrida faoliyat yuritgan mashhur kriptograflar tomonidan ham katta qiziqish bilan tadqiq qilingan. Biroq farazlardan boshqa natijaga erishilmagan. Ana shunday ilmiy gipotezalardan biri ingliz tilshunosi, professor Stefan Baxga oid. Olim kitobdagi bir necha so‘zni o‘qigani haqida shov-shuvli maqolalar e’lon qilgan. Turli ilmiy anjumanlarda kashfiyotini jamoatchilik hukmiga havola qilgan. Biroq ilmiy jamoatchilik hanuzgacha olimning bu kashfiyotini ishonarli ma’lumot sifatida tasdiqlagan emas. Statistik va lisoniy tadqiqotlar matnning tasodifiy bir alifboda yozilgan, ma’nosiz belgi va ishoratlar yig‘ini emasligini ko‘rsatadi. Ammo bu alifbo va matn qaysi tilga oid ekanligi haqida hech qanday ilmiy dalil yo‘q. Mazkur qo‘lyozma 1969 yilda Xans P. Kraus tomonidan AQShdagi Yale universitetining qo‘lyozmalar kutubxonasiga taqdim qilingan. Yaxshi saqlangani holda tilsimi ochilmagan mazkur qo‘lyozma o‘z kashshoflarini kutmoqda. 

Tongda salom kutganlar...

Assalomu alaykum!

Tun tongga ko‘p mahtal bo‘ldi… Tong nozlandi-da nozlandi. Tun ko‘p siqildi, toqati toq bo‘ldi. Ammo kutishdan charchamadi, charchamaydi ham. Chunki tong yaqin. Chunki tunning eng qorong‘i pallasi tong otar mahalda bo‘lishini yaxshi biladi. Hademay ahli ma’no “subhi saodat” deya ulug‘lagan tong otadi. Avval ko‘kda “bodi tajalliy” esadi. Dunyoni g‘uborlardan tozalaydi, bedor qalblarga huzur va halovat ulashib tong shabadasi esadi. “Sahar chog‘i tani junjikmagan kishi “bodi tajalliy”dan nasibini ololmaydi” deyisharkan bilgichlar. Keyin qoraning ranggi pastdan ufq toqiga tomon ochila boshlaydi. Buni “subhi kozib” ya’ni “yolg‘onchi tong” deydilar. Yolg‘onchi desalar-da rostning darakchisidir “subhi kozib”. Chunki, “ey, zulmatdan ozurda banda, tong yaqin” degan mujdaning jilvasidir “subhi kozib”. Ko‘z ochib yumguncha qoraning bag‘ridan lojuvardlar sizib ko‘kni qoplaydi. Oq ip ila qora ipni ajratish payiga tushganlar allaqachon shukrona tadorigini boshlab yuborishgan bo‘ladi. Lojuvardning erkalari, nozanin zarg‘aldoqlar ham ko‘p o‘tmay ko‘kning ko‘rpasini ko‘tara boshlaydilar. Bulutlar uyatdan qizarib turlanadilar. Ko‘zilg‘arda paydo bo‘lgan shafaqgun yoyni eskilar “dashnai subh” derlarmish. “Dashna” xanjar demak, “adolat xanjari” hademay tun bilan tongning chekiga chiziq tortadi. Shafaqdagi qon izini zarrin shu’lalar yuvib tozalaydi. Tong tadorigi tezlashadi. Husnini ko‘z-ko‘z qilib “subhi sodiq” yuz ochadi. Quyosh jingala sochlarini taray boshlagach yer-u ko‘kda ranglar “bazmi junbish”ni boshlaydi. Subhidamda borliq ranglar tilida so‘zlaydi. Sassiz savollarning javobi rangin sukut qa’rida bo‘ladi. Osmon moviyning turfa tusini xaridoriga tortiq qiladi. So‘zga aylanolmagan sevinchlar, hayratlar tong yelida uchadi, ko‘zlar fajri sodiqning oniy go‘zalliklaridan mast, orzular fajri otiydan umidvor. Tuproq hidi dimog‘ni ochadi, qushlar chug‘uri quloqni xush sadolarga to‘ldiradi. Uzoqlardan eshitilgan samoviy nido ruhni erkalab yuksaklarga chorlaydi. Tiriklik g‘amini allaqachon boshlab yuborgan parrandayu darrandalar bu ko‘hna dunyo ularning ham vatani ekanligini esga soladi. Yer va ko‘k tongda juda go‘zal bo‘ladi…

Oq ip qora ipdan ajralar pallani intiq kutganlar, ko‘zilg‘arda tani junjikkanlar, tuslar va qushlar tilidan anglaganlar, bu salom sizga…

Шукрулло

 ШУКРУЛЛО

(1921)

Яқинда Туркиянинг “Қардош қаламлар” деб аталадиган нуфузли журнали “Туркий жумҳуриятларнинг адабий журналлари конгресси” ҳамкорлигида “Йил инсони” танловини ўтказди.  Бу танловда атоқли адибимиз, Ўзбекистон халқ шоири Шукрулло номзоди ҳам бор эди. Овоз бериш йўли ўтказилган танловда Шукрулло адабиётшунос, шоир ва ёзувчилардан иборат ҳайъат томонидан “Йил инсони” сифатида эътироф этилди. 2016 йил давомида “Қардош қаламлар” ва бошқа адабий журналларда Шукрулло асарлари мунтазам чоп этилади. Шукрулло асарли бўйича олиб борилган тадқиқотлар ҳам илмий журналлар эътиборида бўлади. Биз ардоқли шоирни ушбу катта мукофот билан табриклаймиз.

Шукруллонинг қисқача таржимаи ҳоли

Шукрулло (Юсунов) 1921 йил 2 сентябрда Тошкентнинг Шайҳонтохур даҳасида туғилган. Педагогика билим юртини 1935 йилда, Тошкент Давлат педагогика университетини 1944 йилда тамомлаган. Ўзбекистон Миллий университети (Тошкент Давлат дорулфунуни) қошидаги аспирантурада таҳсил олган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида адабий маслаҳатчи, бадиий адабиёт нашриётида муҳаррирлик қилган.

Асарлари: Шукруллонинг биринчи шеъри “Бахт қонуни” 1939 йилда, дастлабки шеърий тўпламлари — “Биринчи дафтар”, “Қалб қўшиқлари” 1949 йилда нашр этилди. Ўзбек халқининг меҳнатсеварлиги, дарди ва орзу-армонлари шоир ижодининг асосини ташкил қилади. “Чоллар” (1948), “Россия”, “Икки қоя”, “26 тонготари”, “Достонлар” (1970) каби асарлари айни мавзуда ёзилган асарлардир. Адиб ижодида инсоннинг маънавий камолотини куйлаш биринчи ўринда туради. Шоир асарларида инсонни улуғловчи фазилатларнинг энг буюги меҳнат деб билади. Унинг бу фикрлари “Ҳаёт илҳомлари”, “Умрим борича”, “Инсон ва яхшилик” (1961), “Инсон — инсон учун” (1964) шеърий тўпламларида ўз ифодасини топган. Шукрулло болалар учун ҳам ижод қилди. Унинг “Баҳор совғаси” (1962), “Юлдузлар” (1964) каби китобларида дўстлик, Ватанга муҳаббат, она юрт табиатини улуғлаш ғоялари тараннум қилинади. Адиб драматик асарлар ҳам яратди. Унинг “Хатарли йўл”, “Табассум ўғрилари” (1977), “Ўғрини қароқчи урди” (1984) драмалари республикамиз театрлари саҳнасида намойиш қилинган. Шукрулло “Зарралар” (1973), “Суянчиқ” (1977), “Яшагим келади” (1978), “Сенинг бахтинг” (1986), шеърий мажмуаларини ҳамда “Кафансиз кўмилганлар” романини ўқувчилар ҳукмига ҳавола этди. Шукрулло ҳам қатагонлик даврининг иккинчи тўлқини жабрини чеккан, Сибирга бадарға этилган ўзбек ижодкорларидан бири, шўро ҳукумати лагерларида оғир азоб-уқубатларни ўз бошидан кечирган жабрдийдалардан бири ҳамдир. Унинг “Кафансиз кўмилганлар” романи ана шу воқеаларнинг бадиий ифодасидир. Бу асар турк тилига муваффақият билан таржима қилинган ва китобхонлар эътирофига сазовор бўлган.

Мукофотлари: Ўзбекистон халқ шоири (1981). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1977). Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти лауреати (1994). “Дўстлик” (1994) ва “Эл-юрт ҳурмати” (1999) орденлари билан мукофотланган.

ТЎКМА КЎЗ ЁШИНГНИ

Тўкма кўз ёшингни, йиғлама, гўзал!

Мажнунтол сингари ёйма сочингни.

Менинг гуноҳимни кечиргил бир гал,

Бир дам қояга боқ, кўтар бошингни.

Томчи томиб турар қоядан чак-чак,

Бир томчи тошларга солибди ажин.

Ахир тош эмас-ку мендаги юрак...

Кўз ёшингни тўкма, менга ҳам ачин.

ТУН ИЛА ТОНГ

Қуёш ботиб борар, қизариб ботар,

Олтин копток каби кетди думалаб.

Қуёш ботадими ёки тонг отар,

Бепарво болалар ўйнар қувалаб.

Бепарво ёшлигим, қайтиб келсанг-чи,

Туннинг азобидан мени қутқариб!

Баҳор шамолидек тонгда елсанг-чи,

Тонгга интиқликни бошдан кўтариб.

Қани болалигим, бедардликларим,

Эрта тонг отардик бегардликларим!

КЕКСАЛИК

Дарахт тепа шохдан, одам оёқдан

Қарийди, дейдилар, бу ҳам бир ҳикмат.

Бундай ўйлаб кўрсам, бутун нарсани

Ҳисобли яратган доим табиат.

Яхшики, одамнинг куч-қувватини

Белу оёғидан аввал олади.

Бўлмаса, бу оёқ  кексайганингда

Сени қай кўчага судраб қоларди. 

Умберто Эко

УМБЕРТО ЭКО

(05.01.1932-20.02.2016)

   Умберто Эко 1932 йилнинг 5 январида Италиянинг шимолидаги Алессандра шаҳарчасида дунёга келди. Бошланғич ва ўрта таълимни католик мактабда тамомлаган Умберто таҳсилини Турин университетининг Ўрта аср фалсафаси ва адабиёти бўлимида давом эттиради. Университетни битиргач ўзи ўқиган соҳадан дарс бера бошлайди. Магистрлик ва докторлик диссертациясини томасчилик оқими ва унинг эстетик фалсафаси мавзусида олиб боради. 1962 йилда Турин университетида доцент, 1969 йилда Флоренция университетида профессор унвонини олди. 1971 йилдан Болонья университетида ишлай бошлайди ва 1975 йилда мазкур даргоҳнинг илмий текшириш институтига директор этиб тайинланади. Умрининг охиригача айни институтга раҳбарлик қилади.

 Тарихчи, файласуф ва ўрта асрлар бўйича мутахассис Умберто Эко Жеймс Жойс асарларининг энг йирик тадқиқотчиси ҳисобланади. У Ролан Бартдан кейин “майда деталларнинг аҳамияти” ёки “майда деталлар социологияси” деб номланадиган ёндашувнинг энг таниқли назариётчилардан бири сифатида эътироф қилинади.

  Умберто Эконинг бугунга қадар чоп қилинган 6 романи мавжуд. Унинг илк асари “Атиргул исми” номли роман бўлиб 1980 йилда нашр қилинган. Бу роман олимни уста ёзувчи сифатида дунёга танитади. IV асрда бир монастрда рўй берган сирли воқеалар ва заҳарланиб ўлдирилган роҳиб ҳаётини ҳикоя қилувчи мазкур асар қисқа вақт ичида оммалашиб кетади ва 8 миллиондан ортиқ нусҳада чоп қилинади. Шундан кейин бу асар экранлаштирилади. Фильмда бош ролни машҳур актёр Шон Коннери ўйнаган. Иккинчи романи “Фуко маятниги” 1988 йилда чоп қилинган. Бу асар Кабала, симёгарлик ва конспирологик фаолиятлар билан боғлиқ бўлиб номини ер шарининг айланиб туришини исбот этиш учун тажрибалар ўтказган француз физиги Фуко томонидан қўлланилган маятникдан олган.

  Адибнинг учинчи романи “Ўтган куннинг ороли” номи билан 1994 йилда нашр қилинган. Эконинг ички дунёси ва сирли хаёлларининг бадиий инъикоси ҳисобланган бу асарда ўн еттинчи аср италян зодагонларидан Роберто делла Гриванинг бошидан ўтган воқеалар тасвирланади.

  “Баудолино” деб аталган романида 1204 йилда Византиянинг пойтахти Истанбулда бўлиб ўтган воқеалар, хочли сафари туфайли шаҳарнинг вайрон қилиниши, шаҳардаги ижтимоий-сиёсий ҳаёт асар қаҳрамони Алессандрианинг бошидан ўтказган воқеалари фонида тасвирланади.

  Муаллифнинг бешинчи романи “Қиролича Лоананинг сирли олами” деб аталади. Бу роман 2005 йилда нашр қилинган. Асарда оғир комадан уйғониб ўқиган барча китобларини нуқта-нуқтасигача хотирлайдиган аммо қариндош-уруғ ва яқинларини умуман эслай олмайдиган 59 ёшли эски китоб сотувчисининг даҳшатли ҳаёти ҳақида ҳикоя қилинади. Қаҳрамон ўз ҳаёти билан боғлиқ ҳужжатларни ўрганган сари баъзи нарсаларни эслай бошлайди. Бироқ қаҳрамоннинг ички дунёси унинг талабалик йилларида ўзи ошиқ бўлган қиз юзини эслашга уриниши тасвирида ниҳоятда таъсирчан очиб берилади.

  Файласуфнинг сўнгги романи “Прага қабристони” деб аталади. 2010 йилда нашр қилинган бу роман тарихий мавзуда бўлиб қаҳрамонлар тарихий шахслардир. Асар воқеалари 1897 йилда рўй берган суиқасдни текшириш учун тайинланган детектив тилидан ҳикоя қилинади. Асарда ирқчилик ва антисемитизмнинг илдизлари  бадиий тадқиқ қилинади.

  Умберто Эко 20 февраль 2016 йилда 84 ёшида вафот этди. Ундан 6 роман ва ўнлаб илмий-фалсафий асарлар қолди.

   

Қуйида ёзувчининг турли асарларидан олинган баъзи иқтибосларни келтирдик:

Адабиётнинг қудрати бетўхтов ва бетакрор мутолаа имкони яратишидадир.

***

Кутубхонада инсон совқотмайди. Энг камида жаҳолатнинг музлатгувчи совуқларидан ҳимояланган бўлади.

***

Яхши билан ёмон орасида ниҳоятда инжа чизиқ бор. Кимгадир яхши туюлган нарса бировлар учун ёмон бўлиши мумкин.

***

Кучли шовқин ҳамиша ўз ортидан теран сукутни эргаштириб юради.

***

Худбинлик ва жоҳиллик устун бўлган дунёда яхшиямки яшашга ундовчи китоблар бор.

***

Замона зайлини қаранг: қушлар қанот ёзмай учаман дейди, эшаклар машшоғу ҳўкизлар раққос.

***

Менга кимсасиз оролга бориш ва бир дона китоб олишимга изн берилса, телефон дафтаримни олган бўлардим. Чунки рўйхатдаги исмлардан саноқсиз асар қаҳрамонларини чиқара олардим.

***

Ёлғизик бир нави озодликдир.

***

Мен учун энг катта муаммо, кўрганларим билан кўришни истаганларимни адаштириб юришимдир.

***

Кўп билган кўп қийналади. Билган сари дардларинг ҳам ортаверади.

***

Давлат кучли бўлса, шеърият сукут сақлайди.

***

Ҳеч нима ўзгараётгани йўқ, бор йўғи жисмлар алмашмоқда.

Тилларнинг ўлими

ТИЛЛАРНИНГ ЎЛИМИ

Кейинги йилларда БМТ ва Юнеско дунё халқлари диққатини тилларнинг камайиб бораётганига қаратмоқда. Тадқиқотларга қараганда ҳар 14 кунда бир тил ўлмоқда. Яъни икки ҳафта олдин кимлардир томонидан гаплашилган, кимларгадир мактуб ёзилган тил бугун истеъмолда йўқ. Ҳайвонот  ва ўсимликлар оламида эса бу ҳолатнинг янада аянчли эканлиги таъкидланади. БМТнинг 2015 йил ҳисоботига қараганда, ҳар куни табиатдаги 3 жонли ҳайвон ва 3 ўсимлик тури йўқ бўлиб бормоқда. Биотурларнинг йўқ бўлиб бораётгани табиатнинг қашшоқлашиб кетишига ва ер шаридаги ҳаёт сифатининг тушиб кетишига сабаб бўлади. Чунки табиатдаги ҳамма нарса бир-бири билан бевосита боғлиқдир. 

Дунёда тилларнинг ўлими ҳодисасига табиий ҳол сифатида қарайдиганлар кўпчиликни ташкил қилади. Уларнинг наздида тилларнинг кўплиги халқлар орасидаги коммуникацияни қийинлаштирувчи иллатдир. Ҳатто тилларнинг кўплиги тараққиёт тезлигига жиддий салбий таъсир қилаётган омиллардан ҳисобланади. Бироқ мутахассислар бир тилнинг йўқ бўлиши оқибатида бир миллатнинг, бир халқнинг ва бир маданиятнинг йўқ бўлиб кетишидан огоҳлантирмоқдалар. Ҳар қайси тилнинг ўзига хос гўзаллиги бўлади. Ўша тилдагина ифода этилиши мумкин бўлган тушунча ва ифодалар бўлади. Бир тилнинг ўлими бир халқнинг урф-одат ва анъаналарининг, дуо ва қарғишларининг, тилак ва орзуларининг, мақол ва маталларининг йўқ бўлиб кетишига олиб келади. Бир тил йўқ бўлди дегани, бундан кейин фарзанд ўз онаси эшитган тилда алла эшитолмайди дегани, онасининг тилида севинолмайди дегани. Тил билан бирга ўша тил воситасда яратилган маънавий қадриятлар ҳам йўқ бўлиб боради. Бу ифодалаб бўлмайдиган даражада катта фожиадир. 

Аслида, тилларнинг ўлими масаласи бугун ёки кеча ўртага чиққан муаммо эмас. Афсуски, узоқ ўтмишдан бери давом этиб келаётган табиий жараён ҳисобланади. Тарих саҳифаларига кирган ва бугун бутунлай истеъмолдан чиқиб кетган тилларнинг сон саноғи йўқ. Ҳатто бугунги кунда дунёда қанча тил мавжудлиги ҳам аниқ эмас. Чунки баъзи лаҳжаларни алоҳида тил ҳисоблаш керакми ёки йўқлиги масаласида бир тўхтамга келинмаган. Яхши ўрганилмаган ҳудудлардаги тиллар ҳақида ҳам етарли тадқиқот олиб борилмагани ҳам бу борадаги муаммолардан ҳисобланади. Таҳминан, 3000-3500 атрофида тил борлиги айтилади. Бу рақам баъзи манбаларда 6000-8000 атрофида ҳам кўрсатилади. “Этнолог: Дунё тиллари” деб аталадиган маълумотлар ресурсининг 2015 йил, 18-сонида 7472 тил ва лаҳжа ҳақида маълумот берилган. Мазкур ресурснинг 15-сонида дунёда 6912 тил борлиги таъкидланган эди. "Les langues du monde" деб номланган манбада 2500-3500 тил борлиги айтилади. Иккинчи жаҳон урушидан олдин ўтказилган бир тадқиқоқтда, лаҳжалар ҳисобга олинмаганда 2.796 тил борлиги таъкидланган. "Britannice" деб номланган энциклопедияда бу миқдор 2500-5000 деб кўрсатилган. "Americana" энциклопедиясида 3-4000 тил борлиги қайд қилинган. ХХI аср охирига бориб мавжуд тилларнинг ярмига яқини ўлик тилга айланиши ҳам ҳақиқатга яқин таҳминлар сирасида. АҚШ Тилшунослик тадқиқотлари институти томонидан 1999 йилда эълон қилинган ҳисоботга қараганда, дунёда фақат бир киши томонидан билинадиган 51 тил мавжуд бўлиб, уларнинг 28таси Австралиядадир. Бундан ташқари,  юз кишидан кам киши томонидан билинадиган 500га яқин тил бор.  Сўзлашувчиси минг кишидан кам бўлган тиллар миқдори ҳам шунга яқин. Масалан, Австралияда 108, Ҳиндистонда 198, АҚШда 190 тил ана шундай тиллар қаторига киради. Булар ҳам йўқ бўлишга маҳкум тиллардир.

Тилларнинг йўқ бўлиб кетишининг ташқи ва ички омиллари мавжуд. Ташқи омиллар деганда тилдан ташқарида рўй берган урушлар, қатағон, қирғин, сургун, сиёсий тазйиқ ва катта табиий офатлар тушунилади. Мазкур омиллар натижасида муайян бир халқ йўқ бўлиб кетади. Бунда ўша халқ билан бирга унинг тили ҳам йўқ бўлади. Ёки маълум бир халқ сиёсий истило ёҳуд этник тўқнашувлар туфайли дунёнинг турли ҳудудларига тарқаб кетади. Натижада она тилининг ишлатилиш макони оила ва қариндош-уруғлар билан чегараланиб қолади. Бундай вазиятда тилдан фойдаланувчилар сонининг камайиши тил тараққиётига жиддий таъсир кўрсатади. Мазкур ҳолатда табиий шаклда рўй берадиган авлодлар алмашинуви эса она тилининг таназзулини тезлаштиради. Ички омил деганда, тил имкониятларининг замонга мослашувини таъминламаслик назарда тутилади. Ҳар қандай тилнинг ўзига хос сўз ясаш усуллари бўлади. Ўша усуллардан фойдаланиб тилнинг сўз хазинасини мунтазам кенгайтириб бориш орқали тилнинг яшовчанлиги таъминланади. Бунинг ўрнига бошқа тиллардан тайёр сўзларни олиш тилнинг яратувчилик имконини чегаралайди ёки бошқача айтганда, тилни қисирлаштириб қўяди. Она тил ўрнига “оға” тилнинг кўпроқ ташвиқ қилиниши, дунёга чиқиш учун бирламчи восита сифатида уқдирилиши ҳам она тилни заифлаштиради. Бу эса секин-аста она тилнинг истеъмолдан чиқишига сабаб бўлади. Тилнинг такомили ёки таназзулига сабаб бўладиган иқтисодий омиллар, глобаллашув, техник-технологик жараёнларнинг ҳаддан зиёд ривожланиши каби экстралингвистик омиллар ҳам мавжуд. Уларга қарши кучли қурол эса миллий руҳ ва миллий шуур ҳисобланади. Абдулла Авлоний айтганидек: “Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғини кўрсатадурган ойинайи ҳаёти тил ва адабиётидир. Миллий тилни ёқотмак миллат руҳини ёқотмакдур.”   

Маъруфжон Йўлдошев

16.02.2016

Заҳириддин Муҳаммад Бобур

ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР

(1483 - 1530) 

Улуғ шоир, мутафаккир, тарихчи ва давлат арбоби, бобурийлар салтанатининг асосчиси Заҳириддин Муҳаммад Бобур 1483 йилнинг 14 февралида Андижонда туғилди.  Амир Темурнинг бешинчи авлоди, Фарғона ҳукмдори Умаршайх Мирзонинг фарзандидир. Бобур отасининг фожиали вафотидан сўнг 12 ёшида (1494) тахтга чиқади. 1503-1504 йилларда Афғонистонни забт этади. 1519-1525 йилларда Ҳиндистонга 5 марта юриш қилади.  Уч асрдан ортиқ давом этган (1526-1858 й.й.) бобурийлар салтанатига асос солади. 1530 йилнинг 26 декабрида Аграда вафот этади. Қабри кейинчалик васиятига кўра Қобулга кўчирилган. Лирик мероси “Қобул девони” ва “Ҳинд девони” га жамланган. Тўлиқ девон тузгани ҳақида маълумот бор. Шеърларининг умумий ҳажми 400 дан ортади. Шундан 119 ғазал,  231 рубоий ва туюқ, қитъа, фард, маснавий каби жанрларда асарлар яратган. Шеърларини мавзу жиҳатидан ошиқона, таълимий, тасаввуфий, ҳасби ҳол каби турларга ажратиш мумкин. Бобур шеърияти интеллектуал қалб изҳори сифатида арқоқлидир. Унинг асарлари самимий, равон, услубан тугал ва мушаккалдир. Бобур рубоий жанрини турк адабиётида дунёга олиб чиққан шоирдир. Бобурнинг улуғ асари “Бобурнома” бўлиб,  уни “Вақое” деб ҳам номлайдилар.  Буюк мемориал асарда 1494-1529 йиллари Марказий ва Кичик Осиёда, Яқин ва Ўрта шарқ мамлакатларида кечган воқеалар баён этилган. “Бобурнома”нинг ўндан ортиқ қўлёзма нусхалари бор. Асарни Қозонда Н.И. Илминский (1857), Лондонда Бевериж хоним нашр (1905) этган. Ўзбекистонда дастлаб профессор Фитрат 1928 йилда мазкур асардан парчалар эълон қилди. “Бобурнома”нинг 1948-1949 йилларда икки жилдлик,  1960 ва 1989 йилларда тузатилган, 2002 йилда эса тўлдирилган қайта нашри амалга оширилди. “Бобурнома”ни Абдураҳим хони хонон (1586) форс тилига,  Вицен (1705) голланд тилига,  Ж. Лейден (1826) ва В. Эрскин инглиз тилига, Павел де Куртейл (1871) француз тилига, Рашит Раҳмати Арат (1940) туркчага, Михаил Сале (1943) русчага таржима қилган. 1826-1985 йиллар давомида “Бобурнома” 4 марта инглиз (1826, 1905, 1921, 1922),  3 марта француз (187, 1980, 1985), 1 марта немис (1878) тилига ўгирилган. Бобур Мирзо “Хатти Бобурий”ни 1504 йилда кашф қилди. Унда шеърлар ёзди ва Қуръондан нусха кўчиртирди. Бобурнинг солиқ ишлари ҳақида маълумот берувчи “Мубаййинул-закот” (1521), аруз вазни ҳақида “Рисолаи аруз” (1523-25) деб номланган асарлари бор. Бобур Мирзо Хожа Аҳрор Валийнинг “Волидия” асарини ўзбекчага шеърий таржима қилган. Бобурнинг “Ҳарб иши”,  “Мусиқа илми” номли асарлар яратгани ҳақида ҳам маълумот бор. Аммо улар топилган эмас.  (Манба: http://goo.gl/q0MTGT)

Ким кўрубтур,  эй кўнгул,  аҳли жаҳондин яхшилиғ,  

Кимки ондин яхши йўқ,  кўз тутма ондин яхшилиғ. 

Бу замонни нафъи қилсам айб қилма,  эй рафиқ,  
Кўрмадим ҳаргиз,  нетайин,  бу замондин яхшилиғ. 

Дилраболардин ёмонлиқ келди маҳзун кўнглума,  
Келмади жонимға ҳеч ороми жондин яхшилиғ. 

Эй кўнгул,  чун яхшидин кўрдунг ёмонлиғ асру кўп,  
Эмди кўз тутмоқ не яъни ҳар ёмондин яхшилиғ. 

Бори элга яхшилиғ қилғилки,  мундин яхши йўқ
Ким,  дегайлар даҳр аро қолди фалондин яхшилиғ. 

Яхшилиғ аҳли жаҳонда истама Бобур киби,  
Ким кўрубтур,  эй кўнгул,  аҳли жаҳондин яхшилиғ.