Kitob tilsimi

KABIKACH

Internet orqali kitob sotishga ixtisoslashgan kitapyurdu.com portalidan xarid qilingan kitoblarga turli xatcho‘plardan qo‘shib beriladi. (Biz bolaligimizda xatcho‘pni betlagich derdik. Kitob yoki daftarlarning varaqlanadigan burchaklariga kiygazib qo‘yardik. O‘qiyotgan joyimizga belgi qo‘yish uchun ham qog‘ozdan xatcho‘p-betlagichlar yasab olardik.) Xatcho‘plar har safar yangi mavzuda va alohida e’tibor bilan ishlangan bo‘ladi. Bu galgi mavzu “kabikach duosi” ekan. Uni mashhur turk xattoti Fuat Bashar usmonli xat san’ati uslubida o‘ziga xos tarzda ishlabdi. Xo‘sh, “kabikach duosi” qanday duo? U nima maqsadda qo‘llaniladi? “Yo, kabikach!” ifodasi nimani bildiradi? Bugungi blog shu haqda.

Xat, yozuv, bitik insoniyat o‘ylab topgan eng buyuk tilsimdir. Zero, yozuvning kashfi afsun va afsungarlik bilan bog‘liq. Yozuv faqat ma’lum bir kishilar orasidagi aloqa vositasigina emas, balki insonni moddiy yoki nomoddiy mavjudotlarning salbiy ta’siridan asrovchi sehrli kuch ham hisoblanadi. Duonomalar, asrornomalar, tumorlar, asragichlar, qaytargichlar, isitgichlar, sovitgichlar, boyitgichlar, toydirgichlar, ezibichkilar... Bularning bari bitik shaklidagi tilsimlar hisoblanadi. Ularning har biri alohida bir hodisaga aloqador bo‘lgan. Uni yonida olib yurgan yoki o‘sha bitik bilan bog‘liq ritualni bajargan kishining niyati ijobat bo‘lishiga ishonilgan. Shunday tilsimlardan birining nomi “kabikach” deb ataladi. Xattotlar bu yozuvni kitobni kuya va turli hasharotlardan saqlaydi, deb ishonishadi. Shu bois “kitob tilsimi” deb ham atashadi. Odatda, bu tilsim bitigi kitobning muqovasi ichiga yoki kitobning ilk sahifasiga “Yo, Kabikach” shaklida yozib qo‘yiladi. Rivoyat qilinishicha, bir qaysar xattot ustozining ta’kidiga qaramay tilsimni kitobning so‘nggi sahifasiga yozibdi. Kuyalar muqovada tilsim yo‘qligidan foydalanib kitobni yeya boshlashibdi, faqat so‘nggi sahifaga yetishganida bitikni ko‘rishibdi-yu kitobni tark etishibdi.

Suryoniy e’tiqodiga ko‘ra “Kabikach” bir farishtaning nomi bo‘lib, “jamiki qurt-qumursqalarning sultoni” hisoblanadi. Afrika xalqlari mifologiyasida “Kabikanch” yoki “Kabikax” deb ataluvchi afsonaviy qush “insondan boshqa jamiki jonlilarning hukmdori” sifatida talqin qilinadi. Indoneziya xalq afsonalarida “Kix” (hasharot malagi) deb ataluvchi ko‘rinmas qush ham shu vazifani ado etar ekan. Fors xalqlari Kabikachni hudhud qushi timsolida tasavvur etishar ekan. Hatto kitobga kuya tushmasin degan niyatda hudhudning patidan betlagichlar qo‘yishar ekan. Fors tilida bitilgan “Burhoni qotig” lug‘atida kabikach so‘zi “ayiqtovon (Ranunculus) o‘simligi” sifatida izohlangan. Mazkur so‘zga arab va usmonli manbalarida “sudralib yuruvchi jonzotlar va qumursqalarni boshqaruvchi farishta yoki jin” deb ta’rif berilgan ekan. Bundan tashqari, izohlarda “ko‘pgulli ayiqtovon o‘simligining qadimiy nomi” ekanligi ham qayd qilinadi. Qadimiy kitobat san’ati bilan bog‘liq manbalarda bu o‘simlik zaharli bo‘lgani uchun uning suvidan himoya vositasi sifatida siyohlarga qo‘shib ishlatilgan degan fikr ham uchraydi. Shunday suyuqlik vositasida “zirhlangan” kitoblarga ishorat qo‘yishni xattotlar an’anaga aylantirishgan. Hatto avvallari qo‘lyozma kitobni qaysi xattot yozganligi ham “Kitob tilsimi”ga qarab belgilangan ekan.