Чўйр ёдгорлиги

ЧЎЙР ЁДГОРЛИГИ 

Чўйр ёки Чўйран ёдгорлиги Мўғилистоннинг Сансар-Ула (ёки Бага Сансар) тоғининг этакларидаги қўрғонда Иккинчи кўктурк хоқонлиги даврида ўрнатилган қабртошдир. 

682-691 йиллар оралиғида ўрнатилган деб ҳисобланилади. Баъзи қарашларга кўра, Чўйр ёдгорлигидаги ёзув туркий халқларга оид энг қадимий туркий матндир. Яъни Култигин, Билга хоқон ва Тўнюқуқ ёзувларидан анча олдин ёзилганлиги аниқланган. 

Матн 135х43 см катталигидаги қалинлиги 46 см бўлган инсон кўринишидаги тошнинг олд қисмига ўйиб ёзилган. Мутахассислар фикрига кўра, ҳайкал нисбатан қадимийроқ даврга оид бўлиб қабртош сифатида кейинги даврларда қўлланилган. Жами 6 сатрдан иборат ёзув инсон шаклидаги ёдгорликнинг бўйин ва қорин оралиғига ўйиб ёзилган. Матннинг тўрт сатри тепадан пастга қараб, қолган икки сатри эса пастдан тепага қараб ёзилган. 

1928 йилда Жамтсарано Цеевен ва Сандсурен томонидан топилган ёдгорлик 1929 йилда Улаан Батор тарих музейига келтирилади. Ҳозир ҳам ўша музейда сақланади.

Ёдгорлик Тун унвонли икки киши номига ўрнатилган. Улар матнда Тун Билга ва Тун Еген Эркин дея қайд қилинган. Ўлим тарихи "? йилининг учинчи ойининг еттинчи куни" деб кўрсатилган. Йил қисми ўчиб кетган лекин Элтариш хоқон ҳукмронлигининг бошланғич даврига яъни Хитой асоратидаги туркий қавмларнинг Элтариш хоқон давлатига сиғиниши даврида ўрнатилгани айтилади. Тун унвонли кишиларнинг бош вазир мақомидаги ёки хоқоннинг яқин қариндошлари эканлиги таҳмин қилинади. Ўйиб ёзилган 6 сатрлик матнда "отларини, туяларини (яъни мол-мулкини) ташлаб кетган (яъни ўлган) Тун Билга ва Тун Еган Эркиннинг ортда қолганларнинг Элтариш хоқонга тобелик туфайли ҳузур ичида яшашлари" насиҳат қилинади.   

Матнларни Тўлуқ исмли киши ёзган. Матн якунида Тўлуқ ўзига бахт тилаши қайд қилинган. 

Матннинг мазмуни: 

Элтариш хоқонга тобе бўлинг, қувониб севиниб яшанг. 

Учинчи ой(нинг) еттисида айрилдик от(дан) туядан (мол-мулкдан)

Тун Билга

Тун Еган Эркин

Тўлуқ ёздим. Бахт тила менга. 

(Интернет маълумотлари асосида тайёрланди. Маъруфжон Йўлдошев)