Rafiq Holid Karay: Yamoqchi

YAMOQCHI

hikoya

Kema sohildan uzoqlashib Marmar dengizi tomon yoʻl olganida yoʻlovchilarni kuzatishga chiqqanlar ustlaridan ogʻir yuk tushganday yengilladilar:

- Bechora… Arabistonda yoʻlini topib ketar… - dedilar, chin dildan qaygʻurayotganiga hammani ishontirmoqchiday yasama ohangda. Kelganlar mahzun bir kayfiyatda uylariga qaytdilar.

Otasidan ayrilib yetim qolgan kichkina Hasan, onasi ham vafot etgach, uzoq qarindoshlari va qoʻni-qoʻshnilarining yordami bilan ammasining yoniga, Falastinning chekka bir qishlogʻiga yuborilayotgan edi.

Hasanning oʻzi bundan bexabar, biroq kemaga chiqqanidan behad baxtiyor edi. Gʻirillab ishlayotgan chigʻirni, ustiga bir nimalar yozilgan qutqaruv halqalarini, quritishga osib qoʻyilgan koʻylaklardek arqonlarga bogʻlangan qayiqlarni, navbat almashinish payti chalinadigan qoʻngʻiroqni tomosha qilib toʻymasdi. Hasan besh yoshda edi. Biyron tili va chuchuk soʻzlari bilan kemadagi yoʻlovchilarni rosa kuldirardi.

Kema u yer-bu yerda toʻxtab, yoʻlovchilarni tushirayotganida bir xomush tortardi. Ayniqsa, issiq mamlakatlar tomon yaqinlashganda nihoyatda siqilgan edi. Kemada qolganlar u tushunmaydigan tilda gaplashishar edi. Unga Istanbuldagidek: “Hasan, kel!”, “Hasan, ket!” deyishmas edi. Ismi ham oʻzgargandek edi. Endi uni “Hasan” deb emas, “Hassan” deb chaqirishar edi: “Taal, hun ya, Hassan!” deyishardi. Hasan ham bu gapni eshitganida ularning yoniga chopib borar edi. “Ruh ya Hassan!” deganlarida ularning yonidan uzoqlashar edi.

Hayfa shahriga borishganida uni poyezdga olib chiqdilar.

Endi ona tili tamoman eshitilmaydigan boʻldi. Hasan burchakka tiqilib oʻtirgancha indamay oʻtiraverdi. Kimdir savol bersa ham javob qaytarmasdi. Oynadan bogʻ-rogʻlarni tomosha qilib ketayotgandek koʻrinsa-da xayoli butunlay boshqa yoqlarda edi. Ichini nimadir tirnayotgandek, boʻgʻziga nimadir tiqilayotgandek edi.

Ma’lum vaqt oʻtgach, oqish gul va yam-yashil yaproqlarga burkangan apelsin bogʻlari tugadi. Zaytunzorlar ham siyraklashdi.

Yon-bagʻrida echkilar oʻtlab yurgan qaqroq, chars va qurama togʻlar orasidan oʻtib borishar edi. Echkilar qop-qora edi. Quyoshning ayovsiz tigʻi ostida xuddi moylangan mahsi misoli yaltirab koʻrinardi.

Bu yerlar ham ortda qoldi. Bepayon tekisliklardan oʻta boshladilar. Atrofda na dov-daraxt, na suvli dara va na biron uy koʻrinardi… Faqatgina ba’zi-ba’zida yirik-yirik hayvonlar uchrab qolardi. Uzun oyoqli, uzun boʻyli, oʻrkachli, bukri bu hayvonlar poyezdlarga qiyo boqmasdan yoʻlida davom etardi. Ogʻzida oqimtir koʻpik, nimanidir chaynab, xorib-charchab orqama-orqa tizilishib, ortida hech qanday iz qoldirmasdan ogʻir-vazmin ilgarilab borishar edi.

Hasan bularning barini erinmay kuzatib boraverdi. Oxiri chiday olmadi. Yonida oʻtirgan askarga qoʻli bilan imo qilib soʻragan boʻldi. Askar kulib javob berdi:

- Gamal! Gamal!

Hasanni bir bekatda tushirib qoldirishdi. Boʻynida, peshonasida, qoʻllarida va quloqlarida turli-tuman, shoda-shoda oltin taqinchoqlar osilib turgan qora chorshafli, qora qayrilma qoshli, katta qora xolli ayol Hasanni quchoqlab koʻksiga bosdi. Hasan onasinikiga oʻxshamagan, gʻalati xidli, yumshoq va bahaybat bu koʻkrak ichiga koʻmilib ketdi. Ayol u tushunmaydigan tilda tinmay: “Ya, habibi! Ya ayni!” derdi.

Ammasining yonidagi xotinlar ham birin-ketin uni bagʻriga bosishardi. Quchoqlab oʻpishar, aylanib-oʻrgilishar, quvonib alqashardi. Bir necha bola ham kelishgan edi. Uzun koʻylaklari ustidan hirqa oʻrniga kamzul kiygan, sochlari jingalak, boshiga doʻppi kiyib olgan bolalar…

Hasan, begonasiragancha ularni kuzatib turardi.

Oradan bir necha hafta oʻtsa hamki, hech kim bilan gaplashmay, ogʻziga tolqon solgandek indamay yuraverdi.

Arab tilini sekin-asta tushuna boshlagan edi, biroq mittigina qalbida paydo boʻlgan isyon sabab gapirmay yuraverdi. Hasan katta bir ofatdan qochib dengizga shoʻngʻigan va suv ostida nafas olishga harakat qilayotgan odamday qiynalayotgan edi. Shunday boʻlsa-da sukutini buzmasdi.

Jim yuraverdi. 

Endi uning ham belbogʻli uzun koʻylagi, nimchasi, doʻppisi va qizil kovushi bor edi. Sochlarining oʻrtasidan kaftdek joyini qoldirib aylanasiga taqir qilib kesishdi. Peshonasida bir tutam soch qoldirishdi. Qattiq va barkashday patir nonga ham koʻnikdi. Yerga solingan dasturxon atrofida oʻtirib ham sanchqi ham non oʻrniga oʻtadigan bu patirni qanday yeyishni ham uddalay boshladi.  

Kunlarning birida ammasi koʻchadan baqirib oʻtib borayotgan yamoqchini toʻxtatib uyga taklif qildi.

Hovliga yelkasida kattakon bir qop ortib olgan, qoʻliga ixchamgina kursi va temir choʻkichni koʻtarib olgan, eski kiyimli bir odam kirib keldi. Qopida muqovaday oʻralgan uzun teri lenta bor edi.

Ammasi yamoqchi bilan gaplashgandan keyin, uning oldiga tovoni yemirilgan, tagi koʻchgan bir necha oyoq kiyimni olib kelib qoʻydi.

Yamoqchi kursisiga oʻtirdi. Hasan ham qiziqib uning qarshisiga choʻkkaladi. Toʻrt yoni devor bilan oʻralgan, pastak qumsuvoq uyda siqilgan Hasan hayrat va qiziqish bilan yamoqchining harakatlarini kuzatib oʻtirdi. Muqovaga oʻxshash qalin teri lentaning ikki yoni keskin, ingichka edi. Sopsiz pichogʻi bilan kesishini, ogʻziga bir xovuch mixni toʻldirib olishini, keyin ularni birma-bir Istanbulda bir maymunda koʻrganidek tishlari orasidan chiqarib oyoq kiyimlarning tagiga tez tez mixlashini, teri qiyqimlarini, kir suvga botirib yumshatishini, tosdagi qatronga barmogʻini botirib oyoq kiyim tovonlariga surtishini, hech birini koʻzdan qochirmay kuzatib oʻtirdi. Jimgina qarab oʻtirdi.

Bir mahal qayerda va kimlar bilan oʻtirganini unutib, shunchalik berilib ketganidan ona tilida soʻradi:

- Mixlar ogʻzingizga sanchilmaydimi?

Yamoqchi hayratlanib boshini koʻtardi. Hasanning yuziga uzoq tikildi:

- Turkmisan?

- Ha, Istanbuldan keldim!

- Men ham oʻsha yoqdan kelganman. Izmitdan!

Yamoqchining soch-soqoli oʻsgan, koʻksi ochiq, shimining tizzalariga yamoq tushgan, tishlari kemtik va yuz rangi ham sapsariq edi. Koʻzlarining oqi ham sargʻayib ketgandi. Hasan yamoqchining turk tilini bilgani va Istanbulga yaqin joydan kelgani uchun faqat ishiga emas koʻrinishiga ham diqqat bilan qaray boshlagan edi.

Kemtik tishi bois gapirganda xushtak chalayotgandek tovush chiqarardi:

- Bu doʻzahdan battar qishloqda nima qilib yuribsan?

Hasan oʻzi bilganicha javob qaytargan boʻldi. Keyin Qonlichadagi uylarini tasvirlay ketdi. Qoʻshnisining oʻgʻli Mahmud bilan baliq ovlaganlarini, onasi bilan doktorga ketayotib tunneldan oʻtishgani, bir marta eshiklari oldiga oppoq tez yordam mashinasi kelganini, ichida yotoqlar borligini… Hammasini toʻlib-toshib hikoya qildi. Bir mahal yamoqchidan soʻradi:

- Siz nima qilib yuribsiz bu yerlarda?

Yamoqchi “tarixi uzoq” deganday boshini sarak-sarak qildi va mingʻirladi:

- Bir gunoh qilib qoʻyib, qochishga majbur boʻldim!

Aslida gapirgan Hasan edi, olti oydan beri soqovday yashagan Hasan… Tinmay, uning nima deganiga ham quloq osmay, yonoqlari quvonchdan qizarib, nafas olishni ham unutib, lablarini choʻchchaytirib, billurday ovozi bilan bidir-bidir gapirgan edi. Tiliga nima kelsa qaytarmadi. Yamoqchi esa ham ishlar, ham ora-sira “Ha, shundaymi?” deya gapga aralashib qoʻyar va Hasanning hikoyasini berilib tinglardi. Endi qaytib bora olmaydigan ona tuprogʻining, vatanining bir darasini, bir shamolini, bir qoʻshigʻini tinglayotganday ham zavq ham gʻamga botib tinglardi. Oʻtgan umrini, yoʻqotgan yurtini koʻz oldiga keltirib, toʻlgʻonib-toʻlgʻonib tinglardi.

Yanada koʻproq tinglash uchun ham atayin sekin ishlardi. 

Nihoyat oyoq kiyimlar tamom boʻlib ishi tugadi. Temir qozigʻini yerdan sugʻurib oldi. Qolipini matoga oʻradi. Mixdonni yopdi. Mayda-chuyda anjomlarini xaltasiga oʻrab joyladi. Buyumlarini shoshmasdan toʻpladi.

Hasan, yigʻlagunday boʻlib soʻradi:

- Ketyapsizmi?

- Ketyapman, ishim tugadi…

Anjomlarini saranjomlab boʻlgach, qarasaki, jajji hamyurti piq-piq yigʻlamoqda…

Sassiz, titrab-titrab yigʻlamoqda. Uning koʻz yoshlari xuddi vagonning toza oynalaridan suzilayotgan yomgʻir tomchilari misoli bir-biriga urilib-surilib, tez-tez oqib tushmoqda edi.

- Yigʻlama! Qoʻy, yigʻlamagin!

Yamoqchi boshqa soʻz topolmadi. Buni eshitgan bola bor ovozi bilan hoʻngrab yigʻlay boshladi. Qaytib turk tilida gapiradigan odam topolmasligini bilgani uchun ham yigʻlardi.

- Yigʻlama, dedim senga! Yigʻlama!

Bu gaplarni aytayotib, uning koʻngli yumshadi, toʻlib-toshdi. Oʻzini tutishga harakat qildi, ammo eplay olmadi. Koʻzlaridan shashqator oqqan yoshlari soqollaridan oqib Arabiston choʻllarida toblangan koʻksiga tomib, seskantirganini sezdi…

Turk tilidan Ma’rufjon Yo‘ldoshev tarjima qildi