Farg‘onaning yoʻllarida (hikoya)

FARGʻONANING YOʻLLARIDA…

(Hikoya)

Muhammadrahim aka bugun pitakka har qachongidan ham ertaroq chiqdi. Yangiqoʻrgʻon avtovakzaliga tutash taksi pitagiga yetib kelganida farrosh ayol endigina ishni boshlagan ekan. “Hali tong oqarmasdan mushtdekkina oʻgʻlini ham uygʻotib sheriklikka olib chiqibdi. Bu bola nari borsa 9-10 yoshlar bordir, yoʻqsa undan ham kichik chiqar” - deb qoʻydi oʻzicha tusmollab. “E, qoyil-e, malades bola ekan. Haqiqiy oʻgʻil bola shunaqa boʻlishi kerak-da!”

Muhammadrahim mashinasini mijozlar koʻp toʻplanadigan joyga qulay qilib toʻgʻriladi. Bugun Toyir qoradan oldinroq chiqib bu joyni band qilganiga ich-ichidan xursand edi. “Xudoni bergan kuni “qoratappak” shu joyga turvoladi, xuddi enasini mahriga tushganday, bugun quruq qoldi joyidan, kelganda afti qanday burishishini bir koʻrarkanman-da!” - deb kulib qoʻydi mashinasining yon oynasiga qarab.

Mashinasining eshigini ochib vokzal xududini supurayotgan farroshni kuzata boshladi. “Bu orqa mahallalik Sobir ezmani bollari.” - xayolidan oʻtkazdi. Sobir ezma choyxonalarda hech kimga gap bermay sayrab oʻtiradi. Unga tekin quloq boʻlsa bas, oʻzini tomdan tashlashga tayyor. Xotini boʻlsa sahar mardondan Xudoyorxonni arkiday keladigan vokzalni supurib suv sepib chiqadi, baraka topgur. Shu bolasini yetalamay, ezma erini olib chiqsa boʻmasmikan, xayronman… Bechorani ishi bu bilan ham bitib qolmaydi. Kunduzi to qosh qorayguncha vokzalda turib somsa sotadi” - deya xayolidan oʻtkazdi.  

“Eng yomoni bolasini sudraganiga jahlim chiqdi. Bolada nima ayb, ayni toʻyib uxlashi kerak boʻlgan payt-ku hozir. Bu yoshida toʻyib uxlamasa, ertaga pachaq boʻlib qoladi-yu, oʻsmay qolad-yu vey… Mana bizni Sotvoldi 15 yoshni urib qoʻydi, boʻyi mendan oshganiga ancha boʻldi. Ha demay boshini ikkita qilishimiz kerak. Lekin bolapaqir gʻirt dangasa boʻldi-da, kimga tortkaniykan bu oʻzi, xayronman. U hozir yettinchi tushini koʻrayotgan boʻlsa kerak. Ha mayli-da joni sogʻ boʻlsin, biz axir shularni deb yuribmiz-ku…”

Muhammadrahim qoʻliga dokani olib mashina oynasini artgan boʻldi. Uydan chiqishda artgan, oynasi top toza boʻlsa ham haydovchilik odati, boʻsh qoldi deguncha bir bor oynani artib qoʻymasa koʻngli joyiga tushmaydi. Tong yorishib koʻchada odamlar qatnovi orta boshladi. Toyir qora koʻrinmaydi-ya deganday qilib yoʻlga qarab qoʻydi. Kecha Fargʻona vokzalidagi doʻkondan sotib olgan gazetasini varaqlay boshladi. “Oʻqishga arzigulik hech nima ham yoʻq ekan” deb qoydi ensasi qotib. Shunday boʻlsa-da gazetaning soʻnggi sahifasidagi sarlavhalarga koʻz yugurtib chiqdi. “Fargʻoniy Fargʻonaga qaytmoqda” degan sarlavha e’tiborini tortdi. “E, qaytsa qaytavermaydimi, shuyam xabar boʻldimi”- deb mingʻirlagancha boshqa sarlavhalarni oʻqiy ketdi. “Odamlarga xayronsan, katta shoir boʻlaman deb Toshkandi azimga ketvolishatta, eplolmagandan keyin familasiga “-iy” ni qʻshib orqaga qaytishadi. Nimeymish, Fargʻoniymish. Familasini oʻzgartgan minan hamma Navoyi boʻp qolorsayakan?! E, oʻrgildim nayrangvozlardan…”

Kelib toʻxtagan mashina ovozidan Toyir qora ekanligini bildi. Atayin gazeta varaqlashda davom etdi. Toyir qora mashinasidan tushib unga yaqinlashdi.

- Iye, Mamareyim aka, tinchlikmi, soʻpi azon aytmasdan kevopsiz, yo kecha shu yerda qoganmidingiz?

- Assalomu alaykum, Toyir boy! Kesatib salom bergan boʻldi, oʻzicha. Juda ajoyib urf odatlarimiz bor-u koʻp ham amal qilavermaymiz-da, uka. Mana qarang, erta tongda bir-biringizga salom beringlar. Salomda hikmat koʻp deyishadi ota-buvalarimiz.

- Uzr aka, ha endi salom beramiz-da qochib ketayaotagnimiz yoʻgʻu, ja endi yerga urvormang-da, aka.

- Salomingni pishirib ye, uka. Meni otam qoʻygan ismim bor. Muhammadrahim degan. Uqdingmi? Mamareyimmas. Oʻshanga jahlim chiqdi.

- Ha endi tushundim, Mamareyim aka, shunaqa demeysizmi boshdan… Oʻziyam ikki seriyali ekan-da ismingiz. Boshdan oxirigacha aytguncha kech kirib tong ham otib boʻladi-yu, Mamareyim aka. Qolaversa, siz ham meni otaginam qoʻygan ismimni pachagʻini chiqarib aytyapsiz-u, akam. Men indamadim-a, bilib qoʻying shuni.

- Men seni ismingni toʻliq aytdim, agar qulogʻing uzilib tushmagan boʻlsa eshitarding, hatto Toyir boy deb aytdim.

- Ha, xuddi shu yerda xatoni kattasini qildingiz, Mamreyim aka.

- Qanaqa xato ekan, isming bilan andarmon boʻlgur?!

- Mehribon otaginam meni pok inson boʻlsinlar deb Tohir deb qoʻygan ekanlar. Bilmasangiz bilib oling. Tohir top toza degan ekan. Xatto tugʻilganimda ham top toza boʻlgan ekanman onaginam shunaqa deganlar. Siz boʻsa Toyir deyapsiz. Toyir uchuvchi degani ekan arab tilida.

- Yoʻgʻeee, hali arab tiliniyam bilaman deng? Tahorat nima bilmaydigan odam arab tilidan dars bermoqchi tavba. Toptozaymish, qop-qora boʻlgan boʻsang keragov, Toyirboy? Boʻmasa, xalq bekorga qora demasdi. Ha, aytgancha oʻzing oppoq yigitsan-u nega laqabing qora? Yo iching qora-mi?

- Eee uni aytganimminan siz tushunmaysiz, aka. Bu soʻzni ma’nosini chaqishingiz uchun siz qaytadan dunyoga kelishingiz kerak.

- Xoy, uka ogʻzingga erk beraverma, kuningni koʻrsatib qoʻyaman hozir.

- Ana, laqabingizga juda mos gapni aytdingiz. Sizga qoʻyilgan laqabni ma’nosini tushunish uchun 10 yil maktabda oʻqish shart emas, aka.

- Xoʻsh, nima ekan laqabim? Ayt, biz ham bilib qoʻyayk.

- Bilmasangiz bilib qoʻying. Xalq sizi Mamareyim tajang deydi.

- Obbo, qaysi zangʻar menga shunaqa laqab qoʻydi. Ayt, onasini uchqoʻrgʻondan koʻrsatib qoʻyaman.

- Sizi hech kim Mu-ham-mad-ra-him deb aytmaydi ovora boʻmang. Hamma tajang deydi, otingiz ham kerakmas, pamilangiz ham. Tajang desa Yangiqoʻrgʻonda bitta odam tushuniladi. U ham boʻlsa siz, aka.

- Vey nimaga men tajang boʻlarkanman? Qaysi betamizni arpasini xom oʻribman?!

- Aka, xalqimizni bilassu, arpasini xom oʻrasmi, pishgan oʻrasmi, ularga baribir. Avliyo boʻlsangiz ham laqab qoʻymasa koʻngillari joyiga tushmaydi. Bunga xafa boʻlish kerakmas, qaytangga xursand boʻling. El sizni odam sanab laqab qoʻyganiga. Belaqab oʻtgandan xudo saqlasin, aka. Mana bizdi laqab ham qora, lekin koʻrib turganingizday oppoq yigitmiz. Oilada hech kim qoramas. Bu laqab buvamlarni aytishi boʻyicha yetti urugʻimizdan beri bor ekan. Poshshoning ishonchli odamlari boʻlishgan ekan-da.

- Poshshoning ishonchli odamlari qora xalq boʻladi. Faqir-fuqaro boʻladi. Yetti pushting faqir oʻtgan ekan-da unda? Ha, mayli, uka, papirosdan ol, ertalabdan asabni rasvosini chiqarding.

- Mamareyim aka, anavi kelayotgan studentlar Fargʻonada oʻqishadi. Bittasi Mingvoy naynovning nevarasi, İsmeyil nogʻorachini qizi, yonidagi dugonasi boʻlsa kerak. Anavi yigit oʻzimizni Sattorxon obqocharni oʻgʻli. Taniysiz-a? Fargʻonada katta oʻqishda oʻqiydi. Boʻladigan bola.

Toyir qora gapini tugatmasidan uzun boʻyli, shaharlik yigitlarday bejirim kiyingan, sochini qabartib taragan yigit yetib keldi-yu, salom alikni ham unutib “Fargʻonaga uch kishi” dedi. Toyir qora:

- İbrohim, qalaysan, uka? Ahvollaring yaxshimi? Oʻqishlar qalay, bitay deb qoldimi?- deb hol soʻragan boʻldi.

- Rahmat, Tohirjon aka. Hammasi joyida, bugun oxirgi davlat imtihonimiz boʻladi. Shunga ertaroq chiqqandik.

- İye, shunaqa deng… Ha, ikki soatga qolmay shaharga oborib qoʻyamiz, uka, chiqinglar. Mamareyim aka, boʻling mashinani yurgizing. Studentlar imtihonga shoshilishayotgan ekan.

- Qani oʻtiringlar, bolalar, darrov ketamiz. - dedi Muhammadrahim aka mashina eshiklarini ochib.

Qizlar orqa oʻrindiqqa, yigit esa haydovchining yoniga oʻtirdi.

- Shopir aka, iloji boricha tezroq haydasangiz, bugun imtihonimiz bor edi.

- Xudo xohlasa, ukam, ikki soatga qolmay oborib qoʻyaman. Yoʻllar yaxshi. İshqilib melisaga tutilmasak boʻlgani.

Yigit haydovchining dimogʻida aytgan soʻnggi gaplarini eshitmadi, yoki quloq solishni ep bilmadi. Orqa oʻrindiqdagi qizlarga qarab:

- Zari, Mumtoz Odinayevichning “Vodiy”dagi maqolasini oʻqiyolmadik-a… Agar imtihonda shu maqoladan savol berib qolsalar, bormi!

- Xudo saqlasin deb gapir, İbosh. - deb koʻzlarini pirpiratdi Zarifa.

- Nazo, senga baribir-a, suv toshsa toʻpigʻingga chiqmaydi.

Daftarlarini varaqlab ma’ruzlarga koʻz yugurtib oʻtirgan Nazokat Ibrohimga qarab: - Endi, oʻqiganing bilan kallangga kirmaydi. Yaxshisi oʻzingni xotirjam tutishga harakat qil. Qancha xayajonlansang, oʻqiganlaringni shuncha chalkashtirib yuborasan. Psixologlar shunqa tavsiya qilishadi.- dedi mashhur kinofilmdagi qahramon ovoziga taqlid qilib.

- Oʻsha psixologlaring Mumtoz Odinayevichni bilishmaydi-da, - deb kuldi Ibrohim ayni kinofilimdagi boshqa bir qahramon ovoziga taqlid qilib.

Zarifa “qizlarning aytishicha, maqola kattagina lekin juda zoʻr yozilganmish” - deya qoʻshimcha qildi. İbrohim bu gapni tasdiqlagan boʻldi:

- Ha, Odinayevich haqiqatan ham qalami oʻtkir olim. Maqolalarida shunaqanggi metaforalarni qoʻllaydilar-ki, uncha muncha yozuvchi ham bunaqa yozolmaydi. Ayniqsa maqolalariga original sarlavhalar qoʻyishiga qoyil qolaman. Sarlavhani oʻqib, maqolaga qiziqmagan odam boʻlmasa kerak. Agar shunday odam boʻlsa gʻirt toʻnka boʻladi, boshqacha boʻlishi mumkin emas.

Qizlar baravariga kulishdi: “Xatto chirigan toʻnka desang toʻgʻri boʻladi unaqa odamlarni, Ibosh.”

Muhammadrahim aka yoshlarning suhbatiga e’tibor bermayotgandey koʻrinishga harakat qilgani bilan ularning gap-soʻzlariga quloq osib borardi. Ayniqsa bir birlarining ismlarini qisqartib ajabtovur ohangda talaffuz qilishlaridan ensasi qotib borardi. Sarlavhani oʻqib maqola haqida xulosa chiqarish odati koʻpchilik qatori Muhammadrahim akada ham bor edi. Shuning uchun Ibrohimning gapidan jahli chiqdi va ichida “obbo olifta-yey” deb qoʻydi. Kecha olgan gazetasi yodiga tushib, oʻrtaga savol tashladi:

- “Oltin Vodiy”ning kechagi soni haqida gapiryapsizlarmi?

- Ha, shu gazetaning kechagi sonida bir muhim maqola berilgan. Bizni juda qattiqqoʻl domlamiz yozgan u maqolani. “Fargʻoniy Fargʻonaga qaytmoqda” degan maqola.

- Ha, ha, shunaqa maqola boriydi…

- Oʻqiganmidingiz?

- Hmmm, ha, ha albatta. Hammasidan ham sarlavhasiga gap yoʻgʻakanda, uka. Domlang sindirib qoʻyibdi, oʻziyam sarlavhani.

- Ha, aytmadimmi, qalami oʻtkir deb. Maqolani mazmuni haqida gapirib berolmaysizmi?

- Ha, a… yogʻeey, men… - deya kalovlandi Muhammadrahim aka. - Aytgancha bardachokni och, oʻsha yerga qoʻygandim.

Ibrohim qutichadagi gazetalar ichidan “Oltin Vodiy”ning kechagi sonini ajratdi. Shosha-pisha oʻsha maqolani qidirdi.

- Ha, mana oʻsha maqola, aynan Odinayevichniki.

- Muncha yaxshi, manzilga yetguncha bir koʻz yugurtib olsak boʻldi. Asosiy fikrlarini bilib olsak qolganini oʻzimiz ulab ketaveramiz. - dedi Zarifa xursandligidan koʻzlari yonib. Ibrohim maqola haqida ma’lumot berishda davom etdi:

- Demaaak, maqola rosa bizbop qilib boʻlim-boʻlim qilib yozilgan ekan. Kirishda Ahmad al Farʻoniyning bolaligi haqida yozibdilar. Uzun gapning qisqasi shunday ekan: Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg’oniy goʻzal Farg’onamizda 798-yilda tug’ilgan ekanlar. Vafoti 861-yil ekan. Ya’ni 63 yoshlarida olamdan oʻtgan ekanlar. Boshlangʻich ta’limni shu yerda olibdilar. Ahmad al-Fargʻoniy voyaga yetganlarida oʻsha davrning ilmiy markazi hisoblangan Bagʻdod shahridagi “Bayt al-hikma” nomi bilan dunyoga mashhur akademiyada oʻqishini davom ettiribdilar. Talabalik yillarida falakiyot ilmiga boʻlgan qiziqishi va olib borgan izlanishlari tufayli ustozlari nazariga tushibdi. Yosh olim bu akademiyada qolib jiddiy ilmiy tadqiqotlar olib boribdi. Bu ilm makonida al-Farg’oniy boshqa atoqli olimlar, jumladan, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy bilan birgalikda xizmat qilgan ekan.”

Ibrohim shu yerga yetganda Odinayevich taqlidan “Xoʻoʻoʻoʻsh, bu masala tushunarlimi? ” dedi va qoʻshib qoʻydi: “Tushunganlar tushunmaganlarga tushuntirib bersin, men esa davom etaman.” Bu luqma ham Odinayevichga tegishli edi. Qizlar baralla kulishdi. Ibrohim haydovchiga qarab oldi. Haydovchi oʻz xayollari bilan band, yoshlarga e’tibor bermasdan yoʻlida davom etardi. Ibrohim:

- Qizlar bu yerda olimning akademiyadagi faoliyati haqida ancha gap bor ekan, lekin bizdan domla bularni soʻramasalar kerak. Yaxshisi olimning qanday asarlari borligini bilib olaylik. Bularni yodda saqlash qiyin, chunki arabcha uzundan-uzoq nomlar. Shuning uchun asarlarini oʻqib boʻlganimdan keyin ikkovingizdan soʻrayman takrorlab berasiz.

Ibrohim qizlarning roziligini olgach oʻqishda davom etdi.

“Kitob fiy harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum” ya’ni astronomiya ilmi asoslariga bagʻishlangan “Samoviy harakatlar va umumiy astronomiya” deb nomlangan asari. Olimning bu asari hozirga qadar falakiyotshunoslarning eng moʻtabar kitobi hisoblanar ekan. Maqolada aytilishicha risolaning asl qoʻlyozmalari matni bir xil boʻlsa ham turli nomlar ostida tarqalgan ekan. Bular: “Al-Majistiyga bag’ishlangan falakiyot risolasi”, “Falak sferalari sababiyati”, “Al-Majistiy haqida”, “Ilm al-hay’a” deb atalgan qoʻlyozmalar ekan. Bundan tashqari olimning “Kitob al-komil fiy san’a al-asturlob” (“Usturlob yasash haqida kitob”) deb atalgan noyob asari ham saqlangan ekan.

Ibrohim qizlarga qarab: “Qani, kimdan boshlaymiz? Zari, sen boshlay qol, olimning qanday asarlari bor ekan?”

- Arabchasi esimda qolmadi, lekin oʻzbekchasini aytaman: “Samoviy harakatlar va umumiy astronomiya”. Bu asar farqli nomlar bilan kunimizgacha yetib kelgan ekan. Boshqa nomlarni esimda olib qololmadim. Lekin bu asar hozirgacha oʻz ilmiy qimmatini yoʻqotmagan ekan. Ikkınchi yirik asari usturlob yasash haqida ekan.

Ibrohim “yaxshi, mayli oʻsha farqli nomlarni keyinroq yana qaytaramiz, hozircha boʻladi. Navbat seniki endi” deb Nazokatga qaradi. Nazokatning: “- Boʻldi, esimda qoldi, vaqtni yoʻqotmay davom etaveraylik”,-deyishiga qaramasdan Ibrohim uning javob berishini kutib turdi. Nazokat “Birinchisi Samoviy harakatlar haqida, ikkinchisi usturlob yasash haqida” deb qisqa javob bergan boʻldi. Ibrohim:

- Farqli nomlardan nechtasi yodingda qoldi?

- Bittasi, “Al-Majistiy haqida” degani.

- Unda qolganlarini ham takrorlab olaylik: “Al-Majistiyga bag’ishlangan falakiyot risolasi”, “Al-Majistiy haqida”, “Falak sferalari sababiyati”, “Ilm al-hay’a”.

Qizlar Ibrohim joʻrligida asar nomlarini bir-ikki takrorlagan boʻlishdi. Haydovchi yoshlarning bu tarzdagi suhbatidan boshi gʻovlasa ham bildirmas, bir tarafdan yoshlarning oʻqishga boʻlgan jidd-u jahdi haqida oʻylasa, bir yoqdan ulugʻ vatandoshi haqida oʻylay boshladi. Oʻzidan uyaldi, bu olim haqida avval sira eshitmagan yo oʻqimagan ekan ekan. “Kaftdekkina Fargʻonamiz nomini dunyoga to eski zamonlardan beri oʻz ismi va asarlari bilan tanitib kelgan ekan-u biz bilmagan ekanmiz…” - deb qoʻydi.

Ibrohim maqolani oʻqishda davom etardi. Zarur oʻrinlarini alohida-alohida ta’kidlar va qizlarga takrorlatar edi.

“Al-Farg’oniyning qoʻlyozmalari Angliya, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Rossiya, Fransiya, Germaniya, Hindiston, Misr, Eron, Marokash va boshqa bir qancha mamlakatlarning ilmiy kutubxonalarida hozirga qadar saqlanib kelmoqda. Al-Fargʻoniy kitoblari XII asrdan XXI asrgacha lotin, italyan, fransuz, nemis, ingliz, ibroniy, ispan, arab, fors tillarida dunyoning koʻplab mamlakatlarida uzluksiz nashr etib kelingan.”

- Bu yergacha tushunarli-a? Qaytarishga hojat yoʻq. Faqat shu ma’lumot juda muhim. Ibrohim maqoladagi oʻzi muhim deb bilgan joylarni yana daona-dona qilib oʻqiy boshladi: “Nil daryosi Misr xalqining hayot manbasidir. Misrda qadimdan dehqonchilik rivojlangan. Tabiiy iqlimning nobopligi yoxud qurgʻoqchilik tufayli koʻpincha Nilning sathi tushib ketardi. Dehqonlar esa hosil soligʻini bir xilda toʻlashga majbur edilar. Qurgʻoqchilik yillari bunday soliq dehqonlarning xonavayron boʻlishiga sabab boʻlardi. Xalqning shikoyati va isyonlaridan bezgan hokimlar buning chorasini izlay boshlaganlar. Ahmad al-Fargʻoniy oʻzi ixtiro qilgan suv sathini oʻlchash qurilmasi “Miqyos-i Nil”ni hukmdorga tavsiya qiladi. Bu qurilma tezlik bilan Nil sohiliga barpo qilinadi. Bu qurilma suvning koʻtarilishi va pasayishini kuzatish imkonini bergan. Bu kuzatish asosida dehqonchilikning yil boʻyi qanday boʻlganligini qayd etish mumkin boʻlgan. Agar Nil daryosida sugʻorish mavsumida suv sathi faqat 12 tirsakkacha koʻtarilsa, dehqonchilikda hosil mutlaqo boʻlmay, mamlakatda ocharchilik boshlangan; suv sathi 13 tirsakda boʻlganida bugʻdoy hosil bermagan; 14 tirsak balandligida esa oʻrtacha hosil yetishtirilganligi qayd etilgan; 15 tirsakda ekinlar yaxshi hosilga kirgan; 16 tirsakda esa hosil nihoyatda koʻp boʻlib, mamlakatda obodonchilik boshlangan. Xullas, Nil daryosi oqimidagi mavsumiy oʻzgarishlar va ularning harakati muntazam kuzatilib borilgan.”

Shu joyga yetganida Zarifa “e, qoyil, oʻz davri uchun beqiyos kashfiyot” deb qoʻydi. Nazokat ham ma’qullagan boʻldi: “Demak, misr xalqining iqtisodiy tizimini yoʻlga solgan kishi bizning bobomiz ekan-da. Soliq tizimidagi adolat tarozisi desa ham boʻlar ekan oʻsha qurilmani. Misr dehqonlarning mamnuniyati koʻz oldimda gavdalandi, birdan… Olgan hosiliga qarab soliq toʻlaydi. Bu juda zoʻr kashfiyot boʻlgan ekan. Hozir ham bormikan-a oʻsha qurilma?”

Ibrohim xuddi borib koʻrib kelganday tavsiflay ketdi:

- Ha, “Miqyos-i Nil” bugungi kunda ham faoliyatini davom ettirayotgan ekan. Yaqinda bir guruh oʻzbek olimlari borib ziyorat qilishibdi. Bu haqda alohida koʻrsatuv ham tayyorlashibdi.

Muhammadrahim akaning ikki koʻzi yoʻlda boʻlsa ham qulogʻi “ilmiy suhbat”da edi. “Vey, qoyil qolmaslikning iloji yoʻgʻ-a, oʻzimizning Fargʻonadan to Misrga borib oʻsha yerdagi muammolarni hal qilib bergan boʻlsa… Ha, oʻsha suv oʻlchagichni oʻzimizda qursa boʻlmasmidi, diyman-da, oʻsha paytlarda bizda ham Sirdaryo boʻlgandir, Amudaryo oqqandir, toʻgʻrimi? Bu yerdagi dehqonlarga oʻsha paytda ham soliq solingan boʻlsa kerak… Yo bizda oʻta adolatli boʻlganmikin oʻsha paytlarda? Ha mayli, lekin barbir qoyil qolish kerak… ” deb suhbatga aralashganini bilmay qoldi. Yoshlar haydovchining bu gaplariga baralla kulish bilan javob bergan boʻlishdi. Yoshlarning tabassumidan ilhomlanib Muhammadrahim aka: “Endi, omadi gap-da, bir latifa aytib beray sizlarga, hadeb oʻqiyversangiz ham boshingiz achib ketadi. Bugun imtixon ekan biroz kallani dam oldirish kerak.”-deb latifasini boshladi:

- Bir kishi oʻqituvchining yoniga kelib Marksning “Kapital” asarini necha kunda oʻqishini soʻrabdi. Oʻqituvchi 2 oyda oʻqib tugataman debdi. Doktordan soʻrasa, 4 oyda oʻqiyman debdi. Muhandisdan soʻrasa, 6 oyda oʻqisam kerak debdi. Talabadan soʻrasa, oʻylanib oʻtirmay “Qachon imtixon?” degan ekan.

Yoshlar yayrab kulishdi. Ibrohim gap qotdi:

- Qoyil, agar ertaga imtixon desa, bir kunda oʻqib bitirar ekan-da…

- Ha, sizlarni imtixonga tayyorlanishingizni koʻrib shunday boʻlishiga avval ishonmasam ham, endi ishonadigan boʻldim, deb kulib qoʻydi Muhammadrahim aka.

Mashina Oltiariqning ishkomli koʻchalaridan yeldek uchib borardi. “Oltiariqliklarni koʻnglida guli bor odamlar deb aytsa boʻladi-da. Har bir xovlining kirishi-yu ariqlarining ikki yogʻiga anvoyi gullar ekilgan. İshkomlarini-yu honim barmoq uzumlarini aytamaysizmi? Bu xalq chumoliga oʻxshab tinim bilmaydi. Bodringning ham, uzumning ham eng zoʻrini shu oltiariqliklar yetishtirishadi. Muhammadrahim aka Fargʻonaning bu soʻlim qishlogʻidan har gal oʻtganida koʻnglidan shu gaplar oʻtadi.

Fargʻonaning muhtasham darvozasi koʻringanda yoshlar mutolaani bas qilishdi. Mashina shaharning serchinor va ozoda koʻchalaridan oʻtib universitet darvozasi oldida toʻxtadi. Yoshlar xayrlashib universitetga kirib ketishgach, Muhammadrahim aka yaqinginada qurib bitkazilgan al-Fargʻoniy haykalini ziyorat qilishga qaror qildi. Shaharning qoq markazida salobat toʻkib turgan al-Fargʻoniy qarshisiga borganida uning asarlarini eslashga harakat qildi. Yoshlar chugʻurlashib bir necha bor takrorlashgan edi. Muhammadrahim aka ularni eslolmadi. Faqat yodida qolgan nom “Miqyos-i Nil” boʻldi. Bu nomni u aslo unutmaydigan darajada eslab qoldi. Hatto uyiga borganda farzandiga beradigan ilk savoli shu boʻladi. Bilmasa maroq bilan, dona-dona qilib tushuntirib beradi. Muhammadrahim aka al-Fargʻoniy oldida rasmga tushayotgan yosh-yalanglarga boqib “ajabo, bular kimning oldida rasmga tushayorganliklarini bilisharmikan? Miqyos-i Nil haqida eshitishganmikan?” deb qoʻydi.

Ma'rufjon Yo‘ldoshev

02.09.1999