Тақлидий сўзларнинг лингвопоэтик имкониятлари (мақола)

Тақлидий сўзларнинг лингвопоэтик имкониятлари

Бадиий матнда муайян нарса-ҳодисаларнинг образларини яратишда тақлидий ва тасвирий сўзлардан кенг фойдаланилади. Айтиш мумкинки, тақлидий сўзлар (тақ-тақ, жилдир-жилдир, жингир-жингир, шитир-шитир, вижир-вижир, қар-қар, вов-вов, миёв каби), ҳатто улар асосида ясалган сўзлар (тақилламоқ, жилдирамоқ, шитирламоқ, вижирламоқ, қағилламоқ, вовулламоқ, гулдурак, шилдироқ, миёвламоқ каби) бадиий образ яратишнинг битмас-туганмас манбаларидир. Муайян нарса-ҳодиса тасвирланар экан, узундан-узоқ тавсифлардан кўра бу нарса-ҳодисаларга хос товушларни эслатиш, келтириш уларнинг образларини тезроқ тасаввур қилиш имконини беради. Бундай тақлидий товушлар нарса-ҳодисанинг тўғридан-тўғри ўринбосарларига айланади. Шунинг учун ҳам ономатопеялар бадиий матнда алоҳида лингвопоэтик салмоққа эга.  Масалан:

Ғор кетади ўрнидан туриб –

                                         қудуқ.

Қулоғига симоб сингари эриб,

                         қурбақа дудуқ-

ланиб ўқиётган тарих сингади:

                  қуррр,

                            қуррр,

                                       қуррр...

...Қарғалар

қарғанар:

каррр-и-каррр,

каррр-и-каррр... (Фахриёр, “Ёзиқ” шеъри)

Мутлақо ўзига хос образлар ва рамзлар асосига қурилган бу шеърда мазкур тақлидий сўзлар (қуррр-қуррр, к(қ)аррр-к(қ)аррр) кучли даражада поэтик актуаллашган, бу товушлар уларнинг “эгалари” бўлмиш жонзотларни тиригича ўқувчи кўз ўнгига келтиради. Матнда бу жонзотларга юкланаётган бадиий маъно яна ҳам тиниқлашади. Таниқли адиб Х.Дўстмуҳаммаднинг “Ибн Муғанний” номли ҳикоясида сувнинг томчилашидан чиқадиган товуш асарда олти марта, олтинчиси ҳикоянинг сўнгида, берилган ва асардаги яхлит бадиий мазмунни тутиб турган устунлардан бири сифатида эстетик вазифа бажарган (ҳикояда “Куй оламни сел қиладур” деган ибора ёзилган китоб ўқ нуқталардан биридир, бу ибора ҳам ҳикояда уч марта берилган), ҳатто бадиий матн интеграциясини ҳам шу олти марта қўлланган тақлидий товуш ушлаб тургандай туюлади. Мазкур тақлидий сўз қўлланган парчаларда буни умумий тарзда бўлса-да, тасаввур қилиш мумкин:

...Ибн Муғанний ухлаётган эдими, уйғоқми – иттифоқо “Чак!.. Трикк!..” этган садони эшитди...  ...Ўй-шуури мубҳам умид муждасидан орхиқиб кетди!.. “Қаердадир сув томчилади!” деган ўй кечди хаёлидан... ...Зумда мудраш, карахтлик комига тортдими, бас, қулоққа чалинган садо оҳангини унутиб қўйиши ҳеч гап эмасди. Шу боис атайин овоз чиқариб “Чак!.. Трикк!..” дея такрорлади...

...Ибн Муғанний ҳарсиллаб, пишқириб биноларни, дов-дарахтларни кўмиб юборган қор билан олишаётиб осмонга қаради... “Чак!.. Трикк!..” деган садода офтобнинг чарақлаган жамолини кўргандек бўлди...

- Чак!.. Трикк!.. Чакк!.. Трикк-к!..

Ибн Муғанний чўчиб кўзини очди, у ўзини йўлга чорлаган садони аниқ-тиниқ эшитди, юраги қаттиқ ҳаприқди, ҳушини йиғар-йиғмас оёқ-қўллари ҳаракатга тушди... Пайтдан фойдаланган Ибн Муғанний олдинга талпинди... Унинг бадани совуди, мадорсизланди... хаёлларининг овлоқ бурчагида эрувгарчиликнинг митти даракчиси янглиғ “Чак!.. Трикк!..” этган садо ҳамон қулоғи остида жаранглаб турар – уни ўлимдан сақлаётган жиндек жонию, шу ҳаётбахш садо оҳанги эди... (Ҳикоянинг охири:) ...Ҳушдан кетаётган Ибн Муғанний хомталаш оёғига, азобда қолган жонига ачинмади, “майли” деди – ингради, “розиман” деди – ингранди, уйга етиб олсам бас... бобомдан қолган созларга қўл чўзсам... чак!.. трикк!.. оламни сел қиладур... бу сас... Ибн Муғаннийнинг елкаси қаттиқ нарсага тегар-тегмас мўъжаз эшик беўхшов ғичирлаб очилиб кетди, у ўзини тутиб қололмади – ёнбошлаганча чордоқ ичига қулади... Қор босган водийга кўҳна соз ноласи таралди... Дунёни сел қилгувчи бу нолани Ибн Муғанний эшитдими-йўқми – ёлғиз Аллоҳга аён эди...

Мазкур товушга тақлид ниҳоятда тиниқ ва рангин образ сифатида поэтик актуаллик касб этган. Баъзан тил сезгиси ва маҳорати ўткир ижодкор тақлидий сўз ўрнида у билан фонетик уйқаш бўлган мустақил сўзни қўллайди, натижада бирданига ҳам тақлидий сўз, ҳам мустақил сўз “ишга тушади”, “овоз чиқаради”. Шунда сўз ҳам ун, ҳам мазмун сифатида поэтик актуаллашади, ижодкорнинг бадиий ниятини бўрттиради. Мана бу парчада буни кўриш мумкин:

Синиқ ой сарғайиб кезаркан кўкда,

Томирларда шуълалар шарпасин илғаб,

Занжирини силтаб, айқирди кўппак:

- Хавф!

- Хавф!!

- Хавф!!!

Аёл мискин эди.

Ҳис қилди аёл –

Қайдадир эрини ўпарди бир қиз...

...Аёл ҳам гуноҳга қўл берди охир –

Тушида биринчи севгисин кўрди (И.Мирзо, “Гуноҳ” шеъри).

Турли мақол ва маталлар, тез айтишлар ва бошқа фольклор намуналарида поэтик актуаллашган фонетик воситалар муҳим ўрин тутади. Агар мазкур поэтик актуаллашувдан воз кечилса, ҳатто бундай сўз санъати намуналарининг эстетик яхлитлигига путур етади, ундаги фақат фонетик эмас, балки бошқа тил воситаларининг ҳам интеграцияси ўз моҳиятини йўқотади.

М.Йўлдошев.